Fernando Escalante eta Ramón Zallo. Soziologoa eta Ikus Entzunezko Komunikazioko katedraduna: Nolako eremu publikoa nahi dugun erabaki behar da, eta horren araberako politika kulturalak ezarri

2016-10-05

AGUIRRE SORONDO, Juan

BELAXE. ITZULPEN ZERBITZUA



Zer hezkuntza-eredu behar dugu kultura humanistikoaren eta zientifikoaren arteko banaketa gainditzeko?

Fernando Escalante (F.E.): Oso zaila da denok zientzietan eta giza zientzietan adituak izatea. Ez bata ez bestea ez interesatzea, hori da kezkagarria. Eta ez nago seguru horren ardura eskolari dagokion, edo eskolari bakarrik. Nire ustean, gauzak irakurtzeko gaitasuna ematen diguten lengoaiak ikasi behar genituzke eskolan: liburu bat, poema bat, formula matematiko bat, formula kimiko bat edo partitura bat irakurtzeko gaitasuna ematen digutenak, alegia. Lengoaiak ikasi behar genituzke. Irakurtzeko zaletasuna ere behar da, noski, zientzia- zein humanitate-gaiak irakurtzeko gogoa. Hor sumatzen dut gabezia, ez lengoaien ikaskuntzan, zeinak ez baitu aparteko zailtasunik, baizik eta ikasteko lengoaia horiek erabiltzeko gogoan. Eta, berriro diot, ez nago seguru eskolari dagokionik ardura hori.

Hutsune nagusia, nire iritzian, “goi-dibulgazioa” deituko nukeen bitarteko katebegian dago, hots, zientzialarien, ikertzaileen, humanisten eta publiko orokorraren arteko komunikazioan. Ez da behar bezala betetzen ari bitarteko katebegi horren lana. Alde batetik, ikerketa lana dugu, geroz eta espezializatuagoa, geroz eta jakintza-maila handiagokoa, norbera bere eremuan...; bestetik, berriz, prentsa, oro har. Bat-batean, prentsari interesgarria iruditzen zaio txinpantze edo euli baten genomari buruzko albiste bat, baina ez da gai jakintza-alor orokorrekiko jakin-nahia eragiteko.

Ramón Zallo (R.Z.): Ñabarduratxo baten falta sumatzen dut nik egin zaigun galdera horretan. Izan ere, gai humanistikoez, teknologikoez eta zientifikoez gain, artistikoak ere hor daude; ez dira ez alor batekoak ez bestekoak, baina badute alderdi praktiko, teknologiko bat, halako “egiten jakite” bat, eta beste bat, humanistikoa, zer adierazi nahi den jakiteari lotua. Ikasgai horiek ez dira elkarrekin gurutzatzen, eta, hezkuntza-sistema antolatzean, nabaritzen da arte-irakaskuntzen hutsunea. Etorkizunari begira, espezialitate gisara ageri dira gai horiek, baina nahiko gaizki tratatu ohi dira, eskulanen alorra izan ezik, eskolaurrekoaren hasiera aldera. Laburbilduz, honetara behartzen dituzte ikasleak: giza zientzien eta humanitateen arloa hautatzera, pakete berean sarturik biak, edo ingeniaritzak, ikaskuntza teknologikoak eta matematikak aukeratzera, beste pakete batean. Agian, batxilergo aldera mugitu behar lirateke apur bat hautatzeko uneak; ezagutza orokorrak eskuratzekoak, berriz, eskolaurrekoan, eskolan eta DBHn jarri behar lirateke, ikasleek, gero, beren gaitasunen edo aukeren arabera hauta dezaten. Hutsune bat dago, dirudienez, hezkuntza-sistemaren egituraketan.

Bestalde, badirudi hezkuntza-sistemak nahiago duela ikasleek teknologia- eta merkataritza-alorrak hautatzea, hots, ekoizpen-sistemaren azken emaitzarekin lotura duten ikasgaiak. Ikuspegi horretatik, etorkizuneko ekoizpenaren arrakastekin zuzeneko lotura dauka hezkuntzak. Horrenbestez, garrantzi eskaseko ikasgai gisara uzten dira funtsezko zenbait gai; nahitaezkoak izango dira, agian, edo curriculumean egongo dira, baina interesik gabeak dira. Horra, esate baterako, filosofia, zeinari gogor ari zaizkion ekiten, Espainiako hezkuntza-legearen azken aldaketaz baliatuz: batxilergora eraman dute, baina kendu egin da DBHtik. Hau da, pentsamenduaren alorra desagertu egin da ikasgai “normaletatik”.

F.E.: Nire ustean, ekoizpenaren interesen aldetik begiratuta ere nahiko ikuspegi eskasa da hori, ez baitu kontuan hartzen beste ikasgai horiek ere emaitza praktiko garrantzitsuak ekar ditzaketela.

Eskolan lengoaiak ikasi behar direla nioen, eta lengoaia artistikoak ere gogoan nituen, oso gogoan; adibidez, nola irakurri behar den pintura bat, koadro bat, musika-partitura bat... Gizaki ororen oinarrizko hezkuntzan irakatsi behar litzateke hori guztia, ondo bizi gaitezen. Hezkuntzaren helburuetako bat horrek behar luke izan, ondo bizitzen irakastea. Eta ondo bizitzeko, artea ere beharrezkoa da. Baina gutxitan erreparatzen zaio zera honi: edozein direla ere ikasgaiak (giza zientziak edo humanitateak, berdin dio), gure unibertsitateak ez dira arduratzen —ez gara arduratzen— jendeari jakintza komunikatzeko moduak irakasteaz. Badirudi modu normala artikulu zientifiko bat idaztea dela edo, bestela, prentsa bidezko dibulgazioa. Baina jakintza hedatzeko era asko daude, eta egun ditugun baliabide teknologikoei esker, bitarteko asko erabil ditzakegu gauzak komunikatzeko: mapak, diagramak, diseinuak, soinua, irudia... Horrek, ordea, hau eskatzen du: komunikatzeko trebakuntza artistikoa, adierazpen-gaitasunei buruzko prestakuntza. Hori guztia garatu behar genuke, baina ezin. Egungo estandarra hau dugu, izan ere: artikulu edo paper zientifikoa da komunikazioa, edo egunkariko artikulua.

R.Z.: Bai, jakintza metatzen ikasten da, baina ez transmititzen. Dirudienez, bere kasa ikasi behar ditu jendeak komunikazio-gaitasunak, edo bere talde sozialean. Gazte askok ordenagailu bidez ikasten du, edukiak bere kabuz arakatuta, baina eskolak ez dizkie ematen behar dituzten euskarriak zer, nola eta non bilatu jakin dezaten, gauza bakoitzak zer esan nahi duen bereiz dezaten. Eskolak ez ikusiarena egin dio transmisioaren alderdi horri, bai eta familiak ere, oso konplexua bilakatu baita seme-alabekiko komunikazioa, haiek beste tresna batzuk erabiltzen dituzte eta.

Alde batetik, geroz eta gaitasun gehiago ari da erabiltzen jendea, eta izugarri trebeak dira gure gazteak komunikazio digitalaren arloan, nahiz eta eskolan ez dieten irakasten hori eta beren kasa hornitzen diren. Jakintza bat ari dira metatzen, eta garrantzitsua da hori, baina kultura, edukia, bazterrera ari da geratzen. Herrialde ustez aurreratu eta kultura-maila handikoetan ere ari da gertatzen hori: kulturaren alorra politikaren, politika orokorraren bigarren mailako eremu bihurtu da; aldean eraman beharra dagoen pakete bat da kultura, baina ez da garrantzitsua. Beste gauza batzuk dira garrantzitsuak: zer lanpostu izango duzun, zer egingo duzun bizimodua ateratzeko... Azkenean, erakundeen neurketak teknokratikoak izaten dira: zer baremo bete behar diren, zer araudi kudeatu... Alderdi kualitatiboa —kulturak gizartean zer leku behar duen, alegia— desagertu egin da, ez dago halakorik.

F.E.: Berriro diot, ikuspegi erabat produktibista batetik ere... Adibide bat jartzearren, Mexikon, % 6ko ekarpena egiten dio kulturak barne produktu gordinari, nekazaritzak halako bi eta gehiago. Hots, oso garrantzizkoa da kultura ekonomiaren ikuspegitik begiratuta, eta Espainian askoz handiagoa izango da ekarpena; beraz, ikuspegi erabat ekonomikotik aztertuta ere, askoz ere kasu handiagoa egin behar litzaioke.

R.Z.: Jakina. Eta gure herri honetan, non babestu beharreko kultura bat daukagun, garrantzitsua izan behar luke kultura-sektoreak eta are gehiago ekoitzi, biziraupen- eta garapen-arrazoi hutsengatik besterik ez bada ere. Bada, arrazoi hori ez da kontuan hartzen. “Hezkuntza-sistema antolatzean nabaritzen da arte-irakaskuntzen hutsunea”.

Unean uneko “interes publikoaren” araberakoak izaten dira politika kulturalak. Eremu publikoaren egungo egoera ikusirik, zer balio dauka, zuen ustez, interes edo onura publiko horrek?

R.Z.: Eremu publikoaren arazoa zera da, ez dakigula ongi zer esan nahi duen kontzeptu horrek. Garai batean, “zerbitzu publikoa” kontzeptuarekin lotzen genuen, hau da, gizakion eskubideak bermatzeko Estatuaren esku-hartzearekin. Norbanakoaren eta Administrazioaren arteko harreman hori zuen oinarri zerbitzu publikoak, baina izugarri zabaldu da kontzeptua, eta eremu publiko ez-instituzional bat sortu. Hedabideek sortu zuten eremu hori bere garaian. Badago, beraz, Estatuak zedarritzen ez duen eremu publiko bat; orain, berriz, eremu publiko ez-instituzional bat sortu da, jendearen arteko komunikazio horizontaleko alor bat, sare sozialak eta teknologiaren kontrola ere baliatuz horretarako. Eremu hori da niri deigarri egiten zaidana, eta haren jarraipen zorrotza egin nahi nuke. Badago orain lehen enpresen esku bakarrik zegoen jakintza teknologiko bat, eta talde askok erabiltzen dute. Etorkizunari begira, harreman-eremu oso garrantzitsua sortu dute talde horiek; eremu horrek, berriz, zenbait produktu sortzen ditu, “gizarte-onura” deituko genukeen ondasun-sorta. Ez dira zerbitzu publiko bat, baina herritarren zerbitzura daude ondasun horiek, hots, irekiak dira. Horrenbestez, komunikazio horizontala sortu da, eta copyright-zigilurik gabeko eduki ugari, klonatu eta eginkizun garrantzitsuetarako erabil daitezkeen edukiak alegia. Itxaropentsu dakusat nik fenomeno hori, badakidan arren jabetza intelektualari buruzko legeak ahaleginak eta bi egiten dituela eduki horiek kontrolatzeko, kultura digitalaren jarduerak mugatzeko... Gatazka bat dago, beraz, eta, oraingoz, zabaltzen ari den eremua da irabazle, baina geroz eta garbiago ikusten dira erakundeen arautze- eta hesitze-nahiak ere.

F.E.: Gutxi gorabeherako gehiengo bat baino gauza sendoagoa, zabalagoa, iraunkorragoa behar du izan herri-onurak edo interes publikoak, egiazki garrantzitsua izango bada. Nire ustez, ados jar gaitezke gai batzuetan, eta gizarte-onurako politika kultural batzuk ezarri, aipatu dugun horixe helburu dugula. Ez luke zaila behar ados jartzea, adibidez, honako honetan: irakurketa interes publikokoa da. Kontuz, ez edonork edozer gauza irakurtzea: zehaztu egin behar da zer irakurgai-mota behar den, zergatik den onuragarria gizartearentzat, etab. Horretarako, irakurketa sustatzeko alegia, aldatu egin beharko dira industria eta merkatu editorialeko ohiko jarduera batzuk... Esku hartu egin beharko da eremu horretan, ondasun goragoko bat babestu behar baita: irakurketa, irakurtzeko premia asetzea. Baina, zergatik da garrantzizkoa irakurtzea? Zergatik da onuragarria gizartearentzat? Honegatik: onuragarria delako gizartearentzat elkarrizketa publikoaren maila igotzea. Horretarako, elkarrizketa-maila bat (edo batzuk) sustatu behar dira. Ziur aski, merkatuaren, jabetzaren eta abarren arauen aurkakoa izango da ekimen hori, baina beharrezkoa deritzot nik. Nire ustez, ez luke zaila behar horrek, eta zaila baldin bada, eztabaidatzen hasi behar genuke, Mexikon zein Espainian, zer nolako eremu publikoa nahi dugun, jakinik ere termino hori anbiguoa eta lausoa dela. Nolako eremu publikoa nahi dugun eztabaidatu behar dugu, beraz, eta elkarrekin ados jartzeko gai izan behar genuke.

R.Z.: Mexikok eta guk erkide dugun ongizate-estatuaren eredua hor egon da beti, maila batean bederen: kultura-berdintasuna bermatzeko eskaintza publikoen sorta bat. Murriztuz joan da hori, eta argudio hau ere erabili izan da horretarako: “Orokortu egin da industria kulturala, eta prezioak jaitsi egin ditu; kulturaren demokratizazioa dakar horrek”. Alegia, industrializazioak betetzen dituela egun lehen Administrazioari zegozkion eginkizun horiek. Eremu horretatik erretiratzen ari da Administrazioa, eta mezenasgo pribatua proposatzen du, berdintasun-prozesuak sustatzeko gizartearekiko duen erantzukizuna saihestearen konpentsazio gisara.

Arazo bat dugu hor, murrizketa hori gauzatu ahala gizartea bera ari baita eremu irekiak sortzen, eduki-murrizketa hori konpentsatzeko. Ez dago dirurik horretarako, baina bai nahikoa baliabide teknologiko. Hortik dator, hain juxtu ere, jabetza intelektualaren legeak direla eta sortutako zalaparta guztia... Jakintza guztion ondasuna baldin bada, publikoa bada, honetaz eztabaidatu behar genuke: nola lortu jende sortzaileak aurrera egitea, hortik bizi beharra baitauka. Ez dago besterik. Horrezaz aparte, jakintza hedatzeari eman behar litzaioke lehentasuna. Hedapen horrek ez du batere kosturik, industria kulturalaren garaian ez bezala; orain ez da behar inprentarik, banatzailerik...

F.E.: Bueno, kostu batzuk badaude, bai. Estatuaren utzikeriak kezkatzen nau ni. Politika kultural sendoak izan ditu Estatuak (are ahaltsuagoak Mexikon, garai batean), baina orain ez ikusiarena egiten die. Zer arrazoi ematen duen horretarako? Bada, eskaintza hori badagoela jada, edo egon daitekeela: merkatuak sortuko duela, alegia. Baina gauza batzuk ez ditu inoiz ekoitziko merkatuak, eta erakunde publikoen erantzukizuna da horiez arduratzea. Adibide ezin argiagoa dugu, Mexikon, Fondo de Cultura Económica argitaletxe publikoa: merkatuak inoiz itzuliko ez dituen lanak itzultzeaz arduratzen da, eta merkatuak bere kabuz sekula ekoitziko ez lituzkeen lanak argitaratzeaz. Erakunde publikoen erantzukizuna da hori. Nire ustez, oker dabil Estatua ondasun kulturalen eskaintzari, kultura-ekoizpenari bizkarra emanda, lan hori merkatuak edo gizarteak egingo dutelakoan. Oker gabiltzala iruditzen zait, norabide desegokian goazela, eremu nahiko antzu baterantz. “Nire ustez, oker dabil Estatua ondasun kulturalen eskaintzari, kultura-ekoizpenari bizkarra emanda”.

“Beldur naiz etorkizunak ez ote digun gizarte hau ekarriko mundu osora: jakintzaren aristokrazia bat, alde batetik, eta, bestetik, jakintzaren kontsumitzaile pilo bat eta jakintzatik bazterrera geratu den jendea”, iragarri du Marc Augé antropologoak. Bat al zatozte beldur horrekin?

F.E.: Ezkorra da Marc Augé, baina ez naiz beldur etorkizunean halakorik gertatuko denik; nire ustez, gertatzen ari da jada. Ez zait gustatzen aristokrazia hitza, baina uste dut badagoela gizartean alde hori, distantzia hori: batetik, elkarrizketa kosmopolita, bizia, konplexua... duen elite txiki bat, eta, bestetik, bigarren mailako produktuak, degradatuak, kontsumitzen dituen eta, garbi esanda, “ezertaz jabetzen ez den” gehiengo zabala. Gaztelaniaz hitz egiten duten herrialdeetako industria kulturalean azken 30 urteotan izan den eraldaketa dela medio, hiru enpresa handik kontrolatzen dute, egun, ohiko merkatua —liburuez ari naiz; ez naiz hasiko telebistaz gaizki esaka, errazegia baita hori—; hori dela eta, moteldu egin da argitaletxeen eskaintza. Liburu asko argitaratzen dituzte, bai, baina mota jakin batzuetakoak, publiko orokorrarentzakoak, adimen, trebakuntza, irakurketa-gaitasun... handirik eskatzen ez dutenak alegia. Horiek dira gehien itzultzen diren liburuak, hori da gaztelaniaz eta gainerako hizkuntzetan dagoen eskaintza nagusia. Minoria txiki bat, aldiz, hiruzpalau hizkuntzatan mintzatzeko gai da, etengabe dabil bidaiari, literatura sofistikatuagoa eta modernoagoa irakurtzen du..., eta geroz eta urrutiago dago alor guztietako literatura estandarizatua irakurtzen duen gehiengotik. Ez dut uste alde hori etorkizunean sortuko denik; berriro diot, dagoeneko sortua da, hemen daukagu.

R.Z.: Baikorxeagoa naiz ni, beharbada gogoko dudalako Gramscik zioen hura, “adimenaren ezkortasuna eta borondatearen baikortasuna”. Datu batzuek adierazten dutenez, badago jakintza eskuratzeko halako erreakzio sozial bat. Agian, “komunikazio-pilulen” bidez ari da eskuratzen gizartea jakintza, baina edukiak egiazkoak dira, nahitaez. Hau da, jakintza-mota bat ari da sortzen, eta hor dabil, sare sozialetan, baita gazteen artean ere. Ez da guk jaso izan dugun kultura, ez da gehien estimatzen duguna; iruditzen zaigu guk jaso genuen kulturaren kalitatea hobea dela komunikazioetan, oro har, erabiltzen dena baino. Baina beste hau ere egia da: kultura-mailak bereizten zuen eliteari kontrajarrita, beste bat sortu da orain. Trebezia du beste elite horrek, badaki programak, softwareak, komunikazio-erak maneiatzen, eta, horri esker, jakintza hedatu nahi duen beste gizarte-sektore bat sortu da, eta sektore horri esker, berriz, esperientzia berriak, medialab deritzenak, gazteak erakartzen dituzten jakintza-motak. Beharbada, gure ilustrazio-kultura dela eta, galdu egin dugu mundu horrekin harremanetan jartzeko aukera. Nire iritzian, fenomeno berri bat ari da sortzen, eta ez dakigu nora eramango gaituen. Mespretxatu beharrean, arretaz begiratzen dut nik fenomeno hori, ikusteko zenbateraino ari den jaiotzen kultura berri bat, gurea bezalakoa ez den kultura bat. Ideia-elkartzea, hipertestua... dakarzkit gogora kultura horrek; egitura aldetik ahula da, baina edukiak erabiltzen ditu, eta, zalantzarik, gabe, eragina izango du kultura orokorrean ere. Baina, nola eragin dezakegu prozesu horietan Ilustrazioko kultura tradizionalean hezi garenok? Horra nire kezka. Elitea geroz eta txikiagoa dela diotenek ez bezala, nik uste dut kultura-era asko ari direla hedatzen, eta kultura-ikasketen ikuspegitik begiratu behar ditugula (zuk aztertua duzu alor hori), mundu horretan zer gertatzen ari den jakite aldera.

F.E.: Mundu hori hor dago, dudarik gabe. Baina itzultze-lan handia behar dute liburuetan oinarritua ez den beste kultura horretako eremu berri horiek ere. Liburuen kulturaz ari nintzen ni, izan ere; liburuez eta irakurketa-ohiturez. Hizkuntza askotan sortzen dira jakintza, artea eta ideiak, baina gauzak adierazteko hizkuntza nagusia ez ezik, badirudi bakarra ere ingelesa dela. Arazoa ez da lingua franca bat egotea, gauza oso ona baita halakorik izatea, baizik eta ingeles elebakar ari garela bihurtzen. Ez dira gauza bera. Nire ustean, kultura-ekoizpeneko beste eremu horietan ere areagotu egin behar ditugu hizkuntza batzuetatik beste batzuetarako itzulpen-eta komunikazio-lanak. Ingelesa lingua franca den ustea kaltegarria dela iruditzen zait.

R.Z.: Uste problematikoa da, bai, eta, nire ustez, jakintza unibertsala dela-eta sortu den beste prozesu baten kontrako noranzkoan doa, hots, UNESCOk aniztasunari buruz proposatzen zuenaren aurka. Duela urte batzuk konturatu dira honetaz: mundu osoarentzako eredu kultural homogeneo baten ordez, errealitate kulturalak jorratu behar dira, haietan gizarteratu baikara eta guztiak baitira gizateriaren ondare. Eredu heterogenoak, askotarikoak, landu behar dira, nire iritzian, eta babestu egin behar da norberaren kultura, gizarteratzeko erabili duguna, eta neurri politikoak hartu behar dira horretarako.

Horregatik, Marc Augéren iruzkina entzunda, iruditzen zait ez duela behar beste balioesten zer unetan bizi garen, jada joana den etapa liberal batetik gatozela... Ezlekuak eta horrelako gaiak jorratzearen oso zalea da Augé, izan ere. Ongizatearen gizartea hondatzen eta higatzen hasi zen; ondoren, liberalismoa edo neoliberalismoa etorri ziren, eta ez dute funtzionatu, hots, orain gauden zera honetara ekarri gaituzte, eta, orain, uhin postliberalean gaude, prozesu horietan gaizki egin den guztiaz gogoeta egiten eta etorkizunak zer ekarriko duen pentsatzen. Nire ustean, Rheingoldek “jendetza adimentsuak” deritzenak ekarriko ditu horrek guztiak, beste batzuek “jendea” deritzoten hori, hots, beste era bateko protagonismo sozial bat ekarriko du egungo diskurtsoak. Iguripen interesgarriak eragiten dizkit niri horrek: hondamen batetik, uhin batetik abiatuta, auskalo nora goazen, eta saiatu beharko dugu norabide egokia hautatzen. Dena dela, duela urte batzuk ez zegoen erreakzio sozial bat ikusten da egun.

F.E.: Zuk kultura tradizionala deitzen duzun horren eta kultura berri horren arteko aldeaz gogoeta egiten badugu, pentsatu behar genuke kultura tradizional elitista hori (geroz eta elitistagoa, nire ustean, industria editorialaren egitura dela eta) ez ote den elitista eta marjinala izango beste kultura-era horiekin alderatuta... Litekeena da, nire iritziz.

R.Z.: Horretarako gaude unibertsitariok. Eta geroz eta jende gehiagok ditu unibertsitate-ikasketak. “Uste dut badagoela gizartean alde hori, distantzia hori: batetik, elkarrizketa kosmopolita, bizia, konplexua... duen elite txiki bat, eta, bestetik, bigarren mailako produktuak, degradatuak, kontsumitzen dituen eta, garbi esanda, ‘ezertaz jabetzen ez den’ gehiengo zabala”.

Komunikabide tradizionalen sistemaren krisia eta eremu digital berrien sorrera, arriskua ala aukera dira demokraziarentzat?

R.Z.: Aukera. Nire ustean, aukera bat da hedabide tradizionalen krisia eta media berrien sorrera. Irrati-telebista sistema publikoa eta pribatua zeuden; komunikazio-aparatu gutxi ziren —administrazioenak, batzuk; botere ekonomikoarenak, beste batzuk—, eta hedabideetako komunikazioa kontrolatzen zuten: albistegiak, iritzi publikoa, imajinarioa, fikzioa eta ikus-entzunezko lanak. Estatuaren esku-hartzea kenduta, gauza bera gertatzen zitzaion prentsari: prentsa pribatuak erabakitzen zuen agenda, eta, gainera, zer pentsatu behar duzun esaten zizun. Non dagoen krisia? Salmentan; ez dute saltzen, izugarri jaitsi da publizitate-kontratazioa. Eta komunikazio-aparatu horiek gabe ere komunika gaitezke herritarrok, badugu komunikazio-tresnarik. Aparatuek, berriz, ez dakite non kokatu beren burua: paperezko hedabideak, telebista, doako zerbitzuak eskaini..., eta krisi betean daude (hedabide-itxierak, kazetari-kaleratzeak...). Nola erreakzionatzen duten kazetariek? Bada, hedabide berriak sortuz: onlineko prentsa, txikia, baina antzinako kazetaritzan diharduena, hau da, jendea informatzen, jendearekiko lotura-bide bakarra hori dutelako. Erreakzio hori ikusirik, hedabide konbentzionalak ere hasiak dira gogoeta hau egiten: “Zertan ari gara, ordea? Erreakzionatu beharra daukagu”. Bien bitartean, hedabide berri ugari horiek, blogariak, zutabegileak... ari dira bereganatzen lehen eliteena eta botere ekonomikoarena bakarrik zen jarduera hori. Alde horretatik, uste dut aukera hor dagoela, sortzen ari dela jada, mamitzen ari dela, eta hedatzen ari dela komunikatzeko aukera. Horri guztiari komunikazio horizontalak gehitzen badizkiogu, bada, komunikazioaren “gozaldi” bat ari garela izaten esango nuke. Sistema profesionalarentzat, aldiz, beltza da unea, ez baitu irtenbiderik aurkitu oraindik. Arazoa da hori, eta konponbideren bat bilatu beharko zaio, sistema horrek iraun dezan.

F.E.: Dentsitate askoz handiagoa, abiadura askoz azkarragoa, horizontaltasun askoz handiagoa du orain komunikazioak, baina desantolamendua ere askoz handiagoa da. Ondorio negatibo bat ere izan du hedabide eta komunikazio-era berrien uhin horrek: egunkaria irakurtzeko ohituraren desagertzea. Horren falta sumatzen dut nik. Irakurtzea merezi duten egunkariez ari naiz; izan ere, geratzen direnek ez gaituzte batere tentatzen ohitura zahar horri ekitera. Egunkariek hierarkizatu egiten zuten informazioa; asko eskatzen zitzaien argitaratzaileei, asko eskatzen zitzaien albisteari eta erreportajeari, gaur egun baino askoz ere gehiago, egungo hedabide hain ireki, hain libre eta hain plural horiei baino gehiago. Eskakizun-maila horrek igoarazten zuen —edo igoaraz zezakeen— elkarrizketa publikoaren maila. Hedabide berriek ez dute halakorik lortu oraindik, eta horren falta sumatzen dut nik. Aukera? Zalantzarik gabe: komunikazio zabalagoa, askoz ere azkarragoa, askoz ere horizontalagoa, baina desantolatua, kalitate handiagoko eremu publiko bat sortzeko behar den hierarkiarik eta eskakizunik gabea.

R.Z.: Espainiako kasuan (eta Mexikokoan eta Euskal Herrikoan ere, esango nuke), “eredu mediterraneoa” deritzona alde batera uzteko aukera ekarri duela iruditzen zait. Klase politikoaren, hedabideen eta botere ekonomikoaren arteko lotura eta azpijokoa ditu ezaugarri eredu horrek, non hedabideek botere ekonomiko eta politikoen zerbitzura diharduten. Zertan datzan aukera? Bada, publikoak eredu hori jada onartzen ez duenez, ez da bideragarria, eta beste ereduren bat sortu beharra daukate. Agian, fakultateetan irakasten dugun kazetaritza-eredura itzuli beharko litzateke, deontologia eta hierarkia baitauzka, informazioaren eta iritziaren arteko aldea zein den azaltzen baitu... Seguru aski, eredu horren hedapen orokorragoa egiteko aukera badago, bai eta hedabideak eredu onargarriago batera itzularaztekoa ere, hedabide horiek gabe komunikatzeko gaitasuna baitauka jada gizarteak. Laburbilduz, hori da kontua: nola erantzun informazio-gaitasun handiagoa duen gizarte bati, hedabide tradizionalak alde batera utzita. Aukera aparta dugu hor, nire ustez, aldaketa asko egitera behartzen bagaitu ere.

F.E.: Nire ustez, normalean hedabideek sortzen ez duten bereizketa- eta exijentzia-eremuak eraikitzeko aukera da kontua, hau da, hedabide berrietan azaltzen den informazio ugaria, amaiezina antolatzeko eremuak sortzea alegia. Informazio egokia, aproposa, bizia, konplexua... edukitzea interes publikoko zera baldin bada, has gaitezke politika publiko batzuk prestatzen, komunikazio-merkatu izugarri horrek ekoizten ez duen eta ezin duen hori ekoizten laguntzeko. “Nire ustean, aukera bat da hedabide tradizionalen krisia eta media berrien sorrera”.

Mundua geroz eta konplexuagoa da, baina, politikan, baieztapen sinpleak eta egia “nabarmenak” lehenesten dira, geroz eta gehiago gainera. “Zentzua” deritzonak hartu du ideologien lekua. Ez al da populismoa hori guztia?

F.E.: Lengoaia publikoan beti izan dira nagusi ideia sinpleak eta zentzuaren araberakoak, nire ustean. Aldea, orain, hau da: galdu egin ditugu antzinako zentzuak giltzarri zituen interpretazio-egitura handiak. Duela 20 edo 30 urteko zentzua eta esaldi zein ideia sinple haiek programa politiko batzuei uztarturik zeuden; programa horiek, berriz, gizartearen, ekonomiaren eta abarren interpretazioa egiten zuten. Horrenbestez, munduaren ideia gutxi asko konplexua, sofistikatua (liberala, sozialdemokrata, komunista...) eratzen zuten leku komunek. Egun, ordea, ez dago ideia hori, interpretazio hori, gizarte-egituraren, etorkizunaren, etorkizun instituzionalaren ordenaren azalpen hori; hori dela eta, geroz eta pobreagoak dira leku komunak, edo hala dirudite. Aldaketa ez da orain lengoaia arrunt, sinplista... hori hitz egiten dela, baizik eta galdu egin ditugula zentzuak oinarri zituen interpretazio-egiturak.

R.Z.: Ideologien adierazpena dugu zentzuaren alderdietako bat. Izan ere, korronte politiko guztiek erabiltzen dituzte zenbait leku komun (ingurumena, demokrazia, aniztasuna...), denok partekatzen ditugu, eta ondo da horiek hor egotea, positiboak baitira. Kontua da bakoitzak bere interes politikoaren eta ideologiaren arabera interpretatzen dituela.

Populismoa deritzona da herrialde batzuetan —batez ere Latinoamerikan, baina Europan ere bai— ideologia sendoen, ideologia zehatzen krisiari ematen ari zaion erantzuna. Konnotazio negatiboak ezartzen dizkiote populismoari, baina niri atsegina zait (ez baldin bada eskuin muturreko populismoa, faxista edo nazia), baldin eta herria kategoriatzat daukan populismoa bada, hots, “norbanako” kategoriak, “gizaki” kategoriak edo “herritar” kategoriak daukaten anbiguotasun-maila bera badauka, eta ideologiek erreferentziatzat zeukaten klase soziala baino sektore zabalagoak hartzen baditu aintzat. Populismo batzuk oso interesgarriak izan daitezke, ideologien eginkizuna berriro azterrarazten baitute. Izan ere, ideologien krisiaren ondorio ere bada populismoa, eta oinarri sozial zabalagoen bila jarduten da. Alde horretatik, epe ertainera pentsaera bat berreraikitzeko prozesuak dira agian, edo aukera bat gutxienik, krisian zeuden zenbait ideia berriro ari baitira jorratzen. Higadurak, erabilera okerrak... eragin zuen ideien krisia, edo hitzek esanahia galdu izanak; “demokrazia” hitzak, adibidez. Espainiako kasuan, demokrazia autoritario bat izan dugu azken urteotan: “demokrazia” edo “zuzenbide-estatua” hitzek ez dute esanahi sendorik baldin eta Estrasburgotik deika ari bazaizkio Espainiari “zerbait ez dabil ondo” esateko. Beharbada, ideien jatorrizko kontzeptuetara itzultzeak zenbait gai ordenatzera eta antolatzera bultzatuko ditu prozesu berri horiek guztiak.

F.E.: Nire iritziz, ideologia sendo bakarra dago egun, duela 20 urteko zentzuan bederen: neoliberalismoa. Ideologia neoliberalaren munduaren interpretazioak zulo asko ditu, geroz eta gehiago, eta hori da, hain zuzen ere, populismoak sortu izanaren arrazoietako bat. Niri ere deseroso samarra egiten zait hitz hori eta horretaz egiten den erabilera. Ikuspegi tekniko batetik aztertuta, ordea, ordena instituzionala haustea xede duen diskurtsoa du populismoak, alderdi-sistemak, ordezkatze-sistemak bere eginkizuna betetzen ez duela ikusirik. Alde horretatik, ordezkagaitasun-krisia adierazten du. Latinoamerikako populismoei gagozkiela, bi motatakoak nabarmentzen dira historian zehar: batetik, populismo integratzailea, zeina sistematik kanpora zegoen jendea integratzen saiatzen zen. Industrializatze- eta hiritartze-prozesuan sortu zen populismo-mota hori: Cárdenas, Perón, Vargas... Populismo erreakzionarioa dugu bestea. Horren alde egin ohi dute eraldaketa demografikoko prozesu horietan ordezkatuta ez daudela sentitzen duten klase ertainetako kideek. Hori da, teknikoki adierazita, populismoa. Ez da ez ona, ez txarra; ordezkatze-sistema batek porrot egiten eta herritarren parte handi bat ordezkatzea lortzen ez duenean sortzen den fenomeno historiko bat da. Kontua da inon diren gaitz guztiak egozten zaizkiola, eta edozein arduragabekeria fiskali ere populismo deitu ohi zaiola. Libre da bakoitza hitzak nahierara erabiltzeko, baina horrelako definizioek ez dute inongo ekarpenik egiten.

R.Z.: Ez da askorik hitz egin honetaz, baina hemen, Euskal Herrian, irismen luzeko sistema populista jasan dugu. Klasearteko ikuspegiak aldarrikatu izan ditu beti nazionalismoak: Euskal Herriaz mintzo da, antolatuz gero nolabaiteko zentzua eta etorkizuna izango lukeen giza talde bati mintzo zaio... Populismoaren osagaiak ditugu horiek, ez gaitezen engaina. Baina populismo positibotzat agertzen da batzuetan, burujabe izaten uzten ez dion beste herri baten mendeko sentitzen den nazionalitate batean, adibidez, erreakzionatzeko indarra ematen baitio zenbait alorretan: kultura, erakunde propioak izatea, etorkizunerako politiken antolakuntza... Alegia, zerbait desberdina irudikatzeko biltoki gisara ageri da horrelakoetan populismoa; Espainiako kasuan, bipartidismoak eman ezin dezakeen zerbait irudikatzeko.

F.E.: Ñabardura bat aipatu nahi nuke nik, Latinoamerikako eta Euskal Herriko populismoak direla eta. Latinoamerikako populismo historikoei dagokienez, integratu gabeko populazioa bildu behar zutenez sistemara, nahiko anbiguoa eta lausoa zen subjektu kolektiboa: “herria”, non edozein sar zitekeen. Hemengo kasuan, aldiz, subjektu kolektiboaren definizio etniko bat dago, hots, definizio baztertzaile bat. Hori dela eta, beste era bateko populismoa da, “eskuinekoa” deritzogun populismotik hurbilagoa Latinoamerikako haiek baino (Perón, Cárdenas...).

R.Z.: Horretan arrazoi duzula uste dut. “Lengoaia publikoan beti izan dira nagusi ideia sinpleak eta zentzuaren araberakoak, nire ustean. Aldea, orain, hau da: galdu egin ditugu antzinako zentzuak giltzarri zituen interpretazio-egitura handiak”.

Nortasun kolektiboak suspertzen ari dira bai Europan, bai Amerikan. Zer deritzozue identitaterako itzulera horri?

R.Z.: Nire ustez, homogeneizazio kultural, politiko, ekonomiko eta gainerakoen aurkako erreakzio positiboa da nortasun kolektibora itzultze hori; ideologia estandarrek, ordea, begi txarrez jotzen dute. Homogeneizazio-prozesu horiek gutxietsi egiten dute gizarteen eraikuntzan komunitateek duten eginkizuna eta balioa. Alde horretatik, interesgarria iruditzen zait itzulera hori. Beste kontu bat da identitateetan ere, populismoetan bezala, badirela positiboak eta negatiboak: identitate batzuen izenean, jendea hil egiten dute batzuek (“identitate hiltzaileak” deitzen zaie); beste identitate batzuk, berriz, gizartea eraikitzeko balio dute. Horregatik, identitateaz ari garela, izate edo komunitate kultural baten babesa datorkigu burura, identitate kulturaletan behintzat; horrekin batera, homogeneizazio bidean doan mundu baten aniztasuna ere adierazten du identitateak. Hala eta guztiz ere, homogeneizazio-prozesuak ez dira eten, ezta gutxiagorik ere. Sare sozialek, adibidez, izugarri homogeneizatzen dute, ekoizpen estandar batzuk mundu osora hedatzen baitira; bestalde, lehen harremanik izan ezin zenuen zenbait jenderekin jartzen zaituzte harremanetan, eta kontraeremu libreagoak eta ez hain estandarizatuak sortzeko aukera ematen.

F.E.: Azken urteotan identitateen gaiak izan duen bilakaera ikusirik, ez naiz joera horren oso zalea. Berdintasunaren aldeko bi mendetako mugimenduarekiko atzera egitea dela iruditzen zait, alor batzuetan bederen. Ilustratua, liberala, demokratikoa, sozialista... zen mugimendu hura moteltzen hasi zen 1970eko hamarkadan, eta orduan hasi ginen gutxiago arduratzen berdintasunaz eta gehiago bereizten gaituenaz. Mugimendu feministaren eta Estatu Batuetako beltzen eskubideen aldeko mugimenduaren ondoren, 1980ko eta 1990eko hamarkadetako krisia iritsi zitzaion ezkerrari. Gairik gabe geratu zen ezkerra; bere politika ekonomikoa neoliberalen politika bera zen, ez zeukan bestelako gizarte bat eraikitzeko proiekturik... Horrenbestez, kulturaren arlora jo zuen. Orduan hasi zitzaien garrantzia ematen identitateei, desberdin ziren komunitateei. Nire ustean, ezkerraren krisia adierazten zuen, batez ere, joera hark, zeinak alderdi ez oso atseginak ere bazituen.

R.Z.: Beharbada, politikoki antolatutako edozein identitateri eskatu beharreko gutxieneko betekizunak zein diren aztertu behar genuke, baina, aldi berean, adierazteko aukera eman behar zaie identitateei; bestela, Aljerian edo beste herrialde batzuetan jazotakoa gerta dakiguke: hasieran islamismo moderatua ez onartzeagatik, eskubide oro ukatzeagatik, gobernatzen ez uzteagatik..., azkenean arazo gehiago sortu ziren epe luzera. Alegia, epe historiko luzean aztertu behar direla gai horiek, ez epe laburrean.

F.E.: Norbanakoen gutxieneko eskubideak zein diren zehaztu behar da, lehenbizi, identitate kulturalei buruz ari garela. Hortik aurrera, hitz egingo dugu... Gutxieneko eskubide horien artean daude hauek: zenbait jarduera eta bizipen kultural, zeinak hobe den (arrazoi duzu) garaiz aitortzea eta ulertzea. Izan ere, identitate bat eratzen denean, harekiko aurreiritziak ere sortzen dira. Hor ditugu, esate baterako, islama eta gizarte islamikoen eta errepublika demokratikoetako balioen arteko ustezko bateraezintasuna. Munduko bi gizarte islamiko handienak, Turkia eta Iran, errepublikak dira, errepublika demokratikoak gainera, aspalditxotik. Ez dago inongo bateraezintasunik islamaren eta errepublikaren artean; beste era bateko errepublikak dira arlo askotan, baina errepublikak. “Nire ustez, homogeneizazio kultural, politiko, ekonomiko eta gainerakoen aurkako erreakzio positiboa da nortasun kolektibora itzultze hori; ideologia estandarrek, ordea, begi txarrez jotzen dute”.

Bai Mexikok, bai Euskal Herriak, biek jasan dute indarkeria iragan hurbilean. Zuen iritziz, zein da hortik atera beharreko ondorio historikorik garrantzitsuena?

R.Z.: Ez da gai erraza, indarkeriaz ari garela gizarteko indarkeria kriminalak, mafiak ere etortzen baitzaizkit burura; El Salvadorreko marak deritzenek, adibidez, edo demokratikoak omen diren estatuen egitura-indarkeriak, gehiegikeria izugarriak egiten baitituzte. Indarkeria politikoek, berriz, injustiziaren aurka borrokatzeko sortu zirela izan lezakete, agian, justifikazio-bide hasieran, baina degeneratu egiten dira gerora, eta onura baino kalte gehiago eragiten. Hor kokatu behar ditugu, beraz, bakearen balioari egiten zaion kalte morala, edo pertsonen bizitzeko eskubideari egiten zaiona, edo kalte soziala, harremanak txartu egiten baititu, kolektibo osoen edo haien ordezkarien aurka jotzen baitu batzuetan indarkeriak; ezin ahaztu, bestalde, helburuei eurei egiten zaien kaltea, indarkeria-uhinak proiektu politiko bati lotua ematen baitzuen, Euskal Herrikoaren kasuan behintzat. Azkenean, katarsi moduko batean amaitzen da indarkeria hori, eta arrasto mingotsa uzten du. Horrekin batera, baina, itxaropen bat ere geratzen da: beste noranzko batean bidera zitekeen energia horrek guztiak utzi duen historia balia daiteke, agian, bizikidetza-prozesuak jorratzeko, hasieran; ondoren, bizikidetzari ekiteko, eta, akaso, denboran zehar gertatutakoaren kontakizunaren atal batzuk partekatzeko. Une honetan, zenbaitek ez du nahi etorkizunari begira jarri iragana ahaztu gabe, eta dagokien baino faktura gehiago aurkezten dituzte, besteak egindakoa ekartzen baitute gogora, baina ez eurek egindakoa. Azkenik, gizarteak aurrera egin nahi du; gertatutakoa ahaztu gabe, baina aurrera. Indar politiko batzuk ez dira laguntzen ari aurrera egite horretan, eta nahiko luzea eta nekagarria izan daiteke prozesua.

F.E.: Bat nator horretan; alegia, bi alderdi garrantzitsu daudela: indarkeria-fenomenoak, batetik, eta fenomeno horien interpretazioa egiten duten kontakizunak, bestetik. Mexikoren kasuan, erresistentzia-indarkeria gutxi asko politikoen jarraitutasuna eduki dugu, eta daukagu: indarkeria kriminalak, guardia zuriak, indarkeria zuzenki politikoa, indarkeria zuzenki kriminala... Egundaino iraun du indarkeria potentzial horien jarioak, zeina tarteka areagotu egiten baita. Bestalde, ez da batere erraza eragile batzuk beste batzuetatik bereiztea: hau Estatua da, hori kriminala da, hura gerrilla, beste hura delinkuentzia, hangoagoko hura guardia zuria... Gauzak ez dira hain argiak, ez. Arazo nagusia hau da: argi ez egon arren, argitasun artifizial bat sortzen dutela Estatuak eta hedabideek, eta batzuk eta besteak bereizten eta banatzen. Ez zaigu batere lagungarri argitasun artifizial hori, eta horren adibide dugu Askapen Nazionaleko Armada Zapatista eta EPRerakundeei (Herri Armada Iraultzailea) Oaxacan eta Guerreron eman zitzaien tratamendua, nahiko kaltegarria hango komunitateentzat. Helburu politikoko eta joera iraultzaileko gerrilla gisara eratu ziren erakunde horiek, eta, bai, hori guztia ziren, baina gauza askoz gehiago ere bai. Egungo talde kriminaletako batzuk berriz, talde kriminalak dira, eta guardia zuriak, eta, gainera, poliziak. Badago halako nahasketa bat..., eta Mexikok ez zuen ulertu zer eragin duen menderatze-sistema osoarentzat indarkeria porotsu, multiforme, proteiko horrek, iraultzailea, gaizkileek bultzatua edo Estatuak sustatua izan. Azken 50 urteotan ikusi ez dugun intentsitatez ari da jotzen indarkeria Mexikon.

R.Z.: Estatuaren eraikuntza eta haren legitimotasuna ere faktore garrantzitsuak direla esango nuke. Beraz, dagokion lana egin dezala Estatuak, eta, balio jakin batzuk aintzat hartuz, gizarteak hala baderitzo, leku jakin batzuetan ordena berrezarri dezala, komunitateen eskubideak kontuan izanda betiere.

F.E.: Garbi asko esan duzu zein den gure arazoa: zer da Estatua? Zertarako da? Duela bi urte, 43 ikasle desagertu ziren Guerrero estatuan; hil egin zituzten. Udaltzaingoak bahitu zituen, eta talde kriminal baten esku jarri... Nik ez dut alderik ikusten poliziaren eta talde kriminalaren artean, baina polizia Estatuarena izaki, “Estatuak hil zituen!” oihuak arrazoi guztia du.Ez dago inor Estatuan —errepublikaren presidentea, adibidez— lerro bat marraztu eta hau esango duenik: “Honaino iristen da Estatuaren eginkizuna; beste hori indarkeria kriminala da, eta ez du inongo loturarik gurekin”. Orain arte, Estatuaren “urruntze” hori honetan oinarritu da: ustez kriminalak soilik edo politikariak soilik diren elementu horien alegiazko eraikuntzan.

R.Z.: Gure kasuan, etapa interesgarri eta itxaropengarri batean gaude, indarkeria esplizituko garai bat gainditu baitugu. Oso gogorra izan zen indarkeria, batez ere 1970eko hamarkadaren amaieran eta 80koaren hasieran; gero, berriz, oso traumatikoa: selektiboagoa, baina mingarriagoa gizartearentzat. Oraingo etapa honetan, berriz, ezin jakin zer irtenbide bateratu adostu daitekeen, zer kontzeptu erabiliko diren, historia nola aztertu behar den... Horrek guztiak arrasto bat ere utzi du —eskarmentua, ezker abertzaleari dagokionez—, oraindik erabat uxatu gabeko eta eredu demokratikora egokitu gabeko zenbait kontzeptu politikorekin batera. Honenbestez, etorkizunari begira, hau dugu egiteko: bestea, gurea bezalakoa ez den hori, aintzat hartu behar da, baina ez formalki bakarrik; komunitate bereko kidetzat hartu behar da, eta eskubide berak dituela onartu. Etorkizunean, “adiskidea ala etsaia” ikuspegia alde batera utzi eta “adiskidea ala aurkaria” kontzeptua erabili behar genuke, edo, kasu guztietan, “beste proiektu baten jarraitzaile” kontzeptua.

Gogoa ez ezik proiektu politikoak ere bake bidean jarri behar dira eta, aldi berean, historiaren balantzea egin, zintzotasun politikoa eta autokritika erabiliz... indar politiko guztiek. Izan ere, batzuek ez dute autokritikarik egin nahi, baina Estatuaren aparatuek ere erruz erabili dute hemen indarkeria, eta frankismoak herentzia oso luzea utzi zuen; besteak beste, jokabide totalitario haiek erabat inoiz baztertu ez dituen eskuin kontserbadore bat. Badirudi, beraz, zabalxeagoak izan behar luketela mahaiek, eta apaltasun pixka batek ere ez lukeela kalterik egingo.

F.E.: Mexikoko eta Euskal Herriko indarkeriaren esperientziatik atera daitekeen ondorio bat, behin behinekoa ez bada ere: ez dugu aurkitu —eta aurkitu behar genuke— eremu publikoan indarkeriaz mintzatzeko lengoaia bat, lengoaia araugile eta, agian, enpiriko bat, indarkeriaz nola jardun adosteko. Fernando Escalante eta Ramón Zallo.Ramón Zallo Elguezabal (Gernika, 1948) Zuzenbidean eta Ekonomian lizentziatua. Doktore Informazio Zientzietan. Ikus Entzunezko Komunikazioko katedraduna Euskal Herriko Unibertsitatean. Jarduera-eremu nagusiak: ekonomiaren eta kultura- eta komunikazio-politiken ikerketa; euskal gizartearekin eta politikarekin lotura duten gaien ikerketa eta dibulgazioa; kulturaren eta komunikazioaren plangintza eta kudeaketa estrategikoa. Hona bere azken liburuetako batzuk: Estructuras de la comunicación y la cultura. Políticas en la era digital (2011); Tendencias en comunicación. Cultura digital y poder (2016). Análisis de la cadena de valor y propuestas de política cultural txostenaren zuzendaria. EAE, 2015

Fernando Escalante Gonzalbo (México D.F., 1962) Soziologoa eta aditua nazioarteko harremanetan. Euskal jatorrikoa. Mexikoko Ikastetxeko Nazioarteko Ikerketa Zentroko irakasle, Europako eta Amerikako beste zenbait unibertsitate eta erakundetan ere ematen ditu eskolak, eta zenbait komunikabideren kolaboratzaile da. Herritartasuna, industria editoriala eta jarduera publikoa izan ditu, besteak beste, ikerketa-gai, irudikapen sozialen soziologia oinarri harturik. Hamar bat liburu idatzi ditu; besteak beste, hauek: Historia mínima del neoliberalismo (2016) A la sombra de los libros. Lectura, mercado y vida pública (2007) La mirada de dios. Estudio sobre la cultura del sufrimiento (2000) Ciudadanos imaginarios (1992)
Compartir
Facebook Twitter Whatsapp

ANTERIORES

Xabier Insausti eta Margaret Bullen. Filosofoa eta antropologoa: Hezkuntza sistemak ezagutza, sorkuntza eta pentsamenduarekiko gozamena suspertu behar du

 

Irakurri

Josu Chueca eta Francisco Etxeberria. Historialaria eta auzitegiko medikua: Gaur egungo arazo nagusietako batzuk Gerra Zibilaren eta Diktaduraren ondorio dira

 

Irakurri

Luisa Etxenike eta José Javier Fernández Altuna. Idazlea eta historialaria: Humanitateak hezkuntza sistematik kanpo uzten ari dira hain zuzen guztiz onuragarriak direlako

 

Irakurri

Pedro Luis Uriarte eta Guillermo Dorronsoro. Eusko Jaurlaritzako Ogasun eta Ekonomia sailburuorde ohia eta Deusto Business School-eko Dekanoa: Kontzertu ekonomikoa kudeaketa bideratzeko tresna da, baina gaitasuna eta kontzientzia fiskala eskatzen du, eta ez ustelkeria

 

Irakurri

Joan Mari Torrealdai eta Joxe Azurmendi. Soziologoa eta pentsalaria: Guk munduari eman diezaiokeguna eta beste inork eman ezin diona euskara da

 

Irakurri