Txomin Badiola. Eskultorea: Pentsatzen dut arteak helburu bat edukiko duela, pertsonen betebehar bat asetzen duen heinean
2004-10-08
BREA, Unai
Arte-adierazpide desberdinen arteko mugak, lehen hain zurrunak izaki, lausotu egin dira, ezta?
Guztiz. Eta bereziki eskultura barruan, hark beste adierazpide asko jaso baititu. Margolaritzak, esaterako, harremanen bat edo beste eduki du argazkilaritzarekin eta abar, baina margolaritza izaten jarraitzen du. Eta margolariek margolaritzat dute beren burua. Eskulturak, aldiz, desintegrazioa jasan zuen 60ko hamarkadatik aurrera, eta horren ostean integrazioa berriro. Arte kontzeptualaren bitartez, bazirudien objektuek euren garrantzia galdu zutela, baina disoluzio horrek berak, hain zuzen, inguruan zebiltzan beste arte-adierazpide batzuk (argazkilaritza, bideoa, dantza…) eskulturarekin elkartzea ahalbidetu zuen. Ni prozesu horren barruan nago. 70eko hamarkada amaieran hasi nintzen, arte kontzeptualean eta minimalismoan. Ondoren nire lana eskultorikoago bihurtu zen, azkenik bere baitan gauza asko biltzeko berriz.
Nola azalduko zenuke zer den orain egiten duzuna?
Auskalo… Nik, 80ko hamarkada amaieran-edo, banuen helburu bat: nire bizitzaren alderdi guztiak (artista modura ditudanak, pertsonalagoak, ideia politikoak, sentipenak…) bilduko zituzten artelanak egitea. Hori dena batuko zuen egitura bat lortu behar nuen, beraz. Urtetan zehar prozesu bat izan dut, eta prozesu horrek lehenik Bartzelonan eta ondoren Bilbon egon zen atzera begirako erakusketarekin jo zuen goia. Erakusketa horrek nire azken hamabost urteetako ibilbidea biltzen zuen, baina lan handi bakar bat bailitzan aurkeztu zen, eta bertan zegoen lan bakoitza lan handiago horren zati soil bat.
Oteizari buruz Guggenheimen egin behar den erakusketa prestatzeaz gain, zertan zabiltza orain?
Ezertan ere ez, nahikoa dudalako horrekin. Nire azkeneko erakusketa Madrilen egin nuen, martxoan, baina izatez urrian egindako lana zen. Beraz, ez dut ezer egin urritik. Esatean lelokeria ematen du, baina inork ezin du ulertu Oteizari buruzko erakusketak zer nolako konplexutasuna daukan. Nik ez nuen proiektu horretan parte hartu nahi, baina azkenean hortxe sartuta ikusi dut neure burua. Eta ez dut horretaz gehiegi hitz egin nahi. Izan ere, komisarioa beste pertsona bat izan behar zen, eta ni laguntzaile hutsa besterik ez. Baina erakusketaren zailtasuna dela-eta, komisario legez amaitu dut, eta askok deitu didate elkarrizketak eskatzeko. Horregatik, adostu egin dugu Oteizari buruzko erakusketarekin zerikusi zuzena daukaten elkarrizketak museoak berak antolatuko dituela, beste pertsona hori ere egon dadin.
Arte Ederretako ikasle nahiz irakaslea izan zara. Zenbateraino dira beharrezkoak Arte Eder ikasketak artista batentzat?
Sei urtez jardun nuen irakasle Arte Ederretan, eta berriro unibertsitatera itzuliko ez nintzela hitz eman banuen ere -eta ez naiz itzuli-, uste dut Arte Eder ikasketak beharrezkoak direla, nahikoa ez izan arren eta txarto antolatuta egon arren. Jendearentzako topaleku izate hutsagatik eta oso noraezean datozenei artearen zenbait alderdi argitzeko balio izateagatik besterik ez bada ere, nahitaezkoak dira. Gaur egungo mundu honek duen konplexutasuna izanda, ez dut uste autodidaktek aurrera egin dezaketenik, edo egitekotan alperreko ahaleginaren ostean egingo dute, heziketa apur batekin askoz aurrerapauso handiagoak egingo baitzituzten. Inork artearenganako benetako interesa badu, garrantzitsua da fakultatetik igarotzea, eta hala diot irakaskuntzan gehiegi sinisten ez dudan arren. Artea arau batzuen arabera irakastean, esan nahi dut.
Baina azken batean, artea oso norberaren kontua da…
Hala da, baina edozelan ere irakatsi egin daiteke. Nik, Arte Ederretan irakasle ibili ondoren, ikastaro bi eman nituen Artelekun, bata lau hilabetekoa eta bestea bost hilabetekoa. Eta gogoko dut era horretako irakaskuntza. Karrera amaitu duen jendea joaten da horietara, eta ez diezu ezer sinistarazi behar. Halako ikastaro batera doaz erabaki batzuk hartu dituztelako dagoeneko. Interesgarria iruditzen zait maila horretako irakaskuntza, unibertsitateko arau zurrunetatik kanpo. Izan ere, gaur egun dauden euskal artista garrantzitsuenak ikastaro horietan ibilitakoak dira. Beraz, artea irakasteak badu garrantzirik.
Hainbat urtetan Londresen eta New Yorken bizi izan zara. Hara joatera bultzatu zintuenak zure lanarekin zerikusia dauka?
Alde batetik bai, bestetik ez. Egia esanda, La Caixarako Oteizari buruzko erakusketa antolatu berri nuelako joan nintzen, 1988an. Dena eten eta bizimodu berri bati ekiteko beharra somatzen nuen, eta halaxe egin nuen hamar urtez.
Artistak halako hirietara jo beharra dauka giro hobea aurkitzeko, eroso ibiltzeko?
Hori begi-bistakoa da. Bilbo estuegia da, baina ia beste edozein leku bezain estu. New York bezalako hiriek eskaintzen dituzten baldintzak ezin dituzte ez Bilbok, ezta Madrilek edo Bartzelonak ere eskaini. Oso hiri bereziak dira, eta ez soilik bertan egon daitekeen arte-jardunbideagatik, hiriaren izaeragatik baizik: egunero bertan egiten diren gauzak, dagoen jende mota… Horrek denak, noski, norberaren pentsamoldea zabaltzen du, eta lana ere emankorrago bilakatzen da. Zergatia ez da artistarik hoberenak edo erakuslekurik garrantzitsuenak han daudela, guztiz alderantzizkoa da. Horiek han daude giro hori dagoelako. Ni neu hemendik ihesi joan nintzen hara, Oteizaren erakusketaz eta beste gauza batzuetaz gogaituta nengoelako. Gero, gustura egon nintzen han, eta hasiera batean urtebete iraun behar zuenak hamar urte iraun zuen.
Zergatik erabaki zenuen itzultzea?
New Yorki lotuta geratzea oso erraza delako. Inertziak eramanda edo. Hain da hiri dinamikoa, hain mugimendu handia dauka, mugimendu huts horrek bizitzari berari esanahia ematen diola dirudi. Eta asko horri lotuta geratzen dira. Nire lagun batzuek denbora luzea zeramaten han. “Hamar urte egin badituzu hemen, zergatik ez hogei? Eta hogei egin badituzu, zergatik ez bizitza osoa?”. Nik hamar urte neramatzan hemendik kanpo, zortzi baino gehiago New Yorken, eta neure buruari galdetu nion ea benetan han jarraitu nahi nuen. Ez inertzia horri men eginez, benetako erabaki baten ondorioz baizik. Arrazoi askorengatik –haien ideologiarekin ez nentorren bat, amerikarren kontu guzti hori eta abar; bestetik, familia hemen neukan, ama ere ez zegoen ondo ordurako…- itzultzea erabaki nuen, baina neuk hartutako erabakia izan zen, joatean bezala.
Eta utzitako Euskadi bera aurkitu zenuen?
Aurrez Artelekuko ikastaroak ematen egonda nintzen, beraz lehen harreman hori baneukan eginda. Baina egia da aldaketa sakona nabaritu nuela. Londresera joan nintzenean, atzean utzi nuen Bilbo industria-gainbeherarena zen, 80ko hamarkadako Bilbo beltz, goibel eta bortitza. Egunero joaten nintzen unibertsitatera eskolak ematera, eta Euskalduna ontziolako barrikada zeharkatzen nuen Deustuko Zubian. Joatean, ipintzen ari ziren, eta itzultzerakoan, erretzen ari zen. Hura zen nik utzitako Bilbo. Itzuli nintzenean, Guggenheimen Bilbo aurkitu nuen, Euskalduna Jauregiaren Bilbo… Dena deseginda eta berriz eginda bailegoen. Lehenago ontziola bat eta poliziarekin borrokatzen ziren langileak egoten ziren lekuan kongresu-jauregia zegoen. Postmodernitateranzko urrats handiak ematen ari zirela zirudien, eta harrituta nengoen. Batez ere huraxe izan zelako Londresera joandakoan aurkitu nuena: gizarte postmodernoa, errealitatea gorpuzten zuten masa-komunikabideekin. Hori oso hasiberria zen hemen ni joan nintzenean. Oso gogoan ditut Londresen ikusi nituen lehenbiziko talk showak, El Diario de Patriciaren jite berekoak. Nik pentsatzen nuen: “Hori han ezinezkoa litzateke, telebistara joan norberaren kontu ezkutuenen berri ematera… Kultura honen ezaugarria izango da”. Itzuli nintzenerako, hemen ere bazeuden.
Oteizak asko eragin dizula argi dago. Ez dakit gehien eragin dizuna izan den…
Bai, baina ez arteari dagokionean zehazki. Artean, Oteizak adina eragin didate beste batzuek, baina Oteizaren eragina handia izan da bizitzari dagokionez oro har. Aita batek seme-alabengan duenaren parekoa. Hamar urtez etengabeko harremana eduki nuen harekin, Altzuzako bere etxean bizi izan nintzen… Oso harreman estua eduki genuen.
Lehenago aipatu dugunez, hari buruzko Guggenheimeko erakusketan murgilduta zaude orain. Harrigarria izango dela esan duzu…
Hara, jendeak pentsatu egin behar du Oteizak obra murritza daukala. Esan nahi baita ezin direla Oteizaz erakusketa handi bi antolatu, eta biak oso desberdinak izatea lortu. Handiak badira, antzekoak izango dira. Orain erakutsiko diren lanak 88an erakutsi zirenen antzekoak izango dira; horiek erakusteko moduan egongo da gakoa. Eta ez dago zalantzarik Guggenheimek bitarteko gehiago dauzkala horretarako.
Guggenheimez hitz egin nahi nuen, hain zuzen. Izan ere, New Yorketik etorri zinenean haren inguruan dantza egiten zuen Bilbo aurkitu zenuen. Zure ustez, zer eman dio euskal arteari Guggenheimek, eta zertan oztopatu?
Ni beti agertu naiz kritiko Guggenheimekiko. Izan ere, Oteizaren gaineko erakusketan parte hartzea onartu nuenean, zuzendariari esan nion lehen gauza zera izan zen: Oteizari ahalik eta mesederik handiena egiteko onartzen nuela lana, baina museoaz dudan iritziak bere horretan zirauela. Ez dago zalantzarik museoa oso garrantzitsua izan dela hiri honetarako, batik bat urbanismoari, bisitari kopuruari… dagokienez. Bilbok edozein bisitari har dezakeela islatu nahi da, eta alde horretatik museoak ondo bete du bere lana. Baina uste dut mundu mailako Guggenheim egiturari lotuegi dagoela. Apurka-apurka bere autonomia eskuratzeko erronkari heldu beharko dio, ekoizpenean, inguruarekin harremanetan… Edozein proiektu gauzatzeko gai den giza-taldea dauka, oso talde ona. Jendea eta aurrekontuak ditu, baina oraingoz ordezkaritza hutsa denez proiektu gehienak eginda etortzen zaizkio. Euskal artistei buruzko erakusketa antolatzen du bi urtean behin, eta gutxi gehiago. Bitartekoak eta pertsonak dituztenez gero, euren proiektuak aurrera ateratzen hasi beharko lukete. Eta inguruarekin harremanei dagokienean, gertatzen denari arreta handiagoz begiratu beharko lioketela uste dut, momentuz oso isolatuta dago eta.
Oteiza eta Chillida euskal eskultore handi biak izan dira. Eta komunikabideen alorrean behinik behin, ia protagonismo guztia berenganatu dute. Ez zaituzte gainerakook itzalpean utzi?
Ez. Oteiza eta Chillida 50eko eta 60ko hamarkadetako eskultoreak dira, beraz… Gurekin zerikusirik ez daukan belaunaldi batekoak dira. Beharbada euren belaunaldia ilunpean utzi dute, hori bai. Baina nirea ez. Esan dezagun hala ere, komunikabideei dagokienez, eta Euskal Herrian, jaun eta jabe izan direla, eta oraindik badirela. Hil ostean ere, orrialdeak betetzen dira haiei buruz, eta batez ere Oteizari buruz. Nire belaunaldiko gehienok hemendik kanpo bilatu behar izan genuen bizimodua, eta gure karrerak Madrilen, Bartzelonan, New Yorken… jorratu ditugu. Eta bai, 80ko hamarkadan bazegoen sentipen hori. Alegia, Euskal Herrian, arte mundua ulertzea oso erreza zela. Lehenik, Oteiza eta Chillida. Ondoren, Basterretxea, Mendiburu, Sistiaga… Halako hierarkia bat zegoen, eta nork bere txandari itxaron behar zion. Hori horrela dago antolatuta. Baina jendeak autonomiaz lan egiten du, eta azkenean gauzek beren bidea hartzen dute. Nik, ildo horretan, ez dut uste inork itzalpean utzi nauenik, ez eta nire belaunaldikoak ere: Pello Irazu, Darío Urzay… Beharbada hemen geratu direnek gehiago jasan dute zuk esandakoa, baina ez guk.
Zeuk esandakoa da ikusleak interpretatu behar duela, eta ez artistak. Hala ere, zuk ez duzu ezer ere aditzera eman nahi lan bat burutzean?
Komunikazioa tartean dabilen edozein prozesutan, komunikazioa ez da ematen esaten denaren esanahiagatik, besterik gabe ematen delako baizik. Zer adierazi nahi izan dudan galdetzen didatenean, nik, Goddarden esaldi bat erabiliz, zera erantzuten dut: nik ez dudala ezer adierazi nahi, norbaiti adierazi baizik. Nire lana, komunikazioa ahalbidetzeko erdian ipintzen dudan zerbait da. Ez da nik esan nahi dudan zerbait; elkarri gauzak esan diezazkiogun hor egotea nahi dudan zerbait da.
Arteak helburua eduki behar du?
Pentsatzen dut arteak helburu bat edukiko duela, pertsonen betebehar bat asetzen duen heinean. Arteak milaka urte darama planeta honetan, eta modu askotara gauzatu da. Artistek erregeentzat lan egin dute, euren buruentzat, museoentzat, eraso egiten zieten piztiengandik babesteko... Baina bada denboran zehar iraun duen zeozer, eta horri esaten diogu artea. Beraz, zerbait eduki behar du arteak bere baitan, izate sakon bat, gizakiak gizaki izateagatik daukan beharren bati erantzuteko balio duena. Eta behar horri erantzuten badio, arteak badu helburu bat: behar horri erantzutea, hain zuzen. Uste dut behar horrek zerikusia daukala gizakiok askotan gustuko ez ditugun egoerak bizi izatearekin. Errealitatea aldatzeko premia daukagu. Eta errealitatea aldatzeko lehen lana errealitatearen ikurrak aldatzea da. Hots, nik neure errealitatea eraikitzen dut.
Artista izateko, derrigorrezkoa da teknika menperatzea?
Bai, baina teknika zer den ulertu behar da aurretik. Teknika menperatzea olioaren teknika edo egurra lantzeko teknika menperatzea bada, orduan ezetz esango dizut. Teknika norberaren nahien, bitartekoen eta emaitzen arteko egokitzapena bada, orduan bai. Baina ez espezialitate bati lotutako teknika. Ni, hogei urtetan, espezialitateei lotutako teknika horretatik ihesi ibili naiz. Margotuz hasi nintzen, eta Arte Eder eskolan margolari legez sartu nintzen, baina gero ez nuen margolaritza egin, eskultura baizik. Irakasle sartu nintzenean, eskultura irakaslea ei nintzen, baina ordurako egiten nuena beste zerbait zen, auskalo zer. Beti ihesi... Euskal eskultura berriko kide izatea egotzi zidatenean, berehala jo nuen argazkilaritzara, bideora… Horrek ez du esan nahi nik, teknika jakin bat ez edukitzegatik, neure teknika garatu behar ez dudanik. Nire teknikak lehen esan dizudanarekin dauka zerikusia: nire helburuekin eta horiengana iristeko dauzkadan bitartekoekin.
Baina nolabaiteko trebetasuna beharko duzu…
Oso txikia, nahitaezkoa baino ez. Orson Wellesek esaten zuen: “Nik hitz ematen diot edonori pelikula bat egiteko behar dituen ezagupide tekniko guztiak hiru ordu laurdenean irakasteko gauza naizela”. Nik bete-betean sinisten dut hori. Nik ez dut tekniketan sinisten. Teknikan sinisten dut, norberak behar duen teknikan. Ematen du arte-espezialitateen teknikak artistaren gaitasunetan, haren trebetasunean, daukala oinarria, eta nik aldarrikatzen dudan teknika, berriz, gaitasun ezatik dator. Hau da, nik argazki bat egiteko beharra dudanez, argazki bat egiteko neure modua garatuko dut, eta modu hori izango da nik behar dudan teknika, eta ez argazkilaritzaren teknika dela esaten didatena. Nire jardunbide osoa halakoa izan da. Nik soldadura ikasi nuen burdin zati bat beste burdin zati bati lotuta egotea nahi nuelako. Ez nuen esan: soldatutako eskultura egingo dudanez, soldadura ikastaroa hartuko dut. Sekula ez.
“Euskal eskultura berria” etiketa aipatu duzu. Nondik dator hori?
Madrilen izan zen, 80ko hamarkadan. Hemengo eskultore asko geunden eraikin berean elkarrekin. Hantxe geneukan lantokia, eta gainera elkarrengandik oso hurbil bizi ginen batzuk. Artea puri-purian zegoen orduan, eta sarritan etortzen zen jendea guregana. Euskal eskultoreak, deitzen ziguten. Baina euskal eskultoreak Oteiza, Chillida, Basterretxea… dira, esaten zuten beste batzuek. Orduan hauek euskal eskultore berriak izango dira, ondorioztatu zuen azkenik baten batek. Elkarrekin egoten ginenez, talde ideia sortu zen. Baginen zerbait. Horrek urte bi inguru iraun zuen. Gero nork bere aldetik jo zuen, eta horretan geratu zen dena.
Lehen esan didazu zuk egiten duzunak “auskalo zer” izena daukala, gutxi gorabehera. Nola hartzen duzu jendeak oro har, eta kazetariok batik bat, gauza guztiei etiketak, izenak, abizenak… ipini beharra?
Ulertu egiten dut, komunikazioan argitasuna behar delako. Hala ere, ez da benetako argitasuna nire ustez. “Gauzak azaldu nahi ditut, ondo uler daitezen”, esaten da. Baina azaltzean, beharbada, ulertzea galarazten da, gauza batzuk ezin direlako hitzez adierazi. Horretarako daude gauzak hor, euren bitartez komunika gaitezen. Zuk behar baduzu nik azaltzea nola ulertu behar duzun zerbait, zer den ulertu behar duzuna, benetan uler dezazula eragozten ari naiz.
Ematen du jende xeheari arteak ez diola batere axola, artea gutxi batzuentzat baino ez dela… Bai, beti izan da hala, arteak bestelako zeregin batzuk zeuzkanean izan ezik. Erdi Arokoak ezikasiak ziren, eta katedraletan ikusten zutenaren bitartez adierazten zizkioten gauzak elkarri. Gaur egun, artea, komunikazio lan guzti hori, beste leku batzuetan dago. Lan hori egiten duten komunikabideak daude, eta badirudi artea gizarteko eremu jakin batzuentzat baino ez dela. Ez du gizartea behar bezala biltzen. Baina horrek ez du esan nahi dagoeneko beharrezkoa ez denik. Nik beharra badut artea egiteko -ez bakarrik nire bizimodua delako, baizik eta errealitatea ulertzeko daukadan modua delako-, eta horretan parte hartzen duen inor badago, arteak badu izateko arrazoi bat. Txomin Badiola Mazariegos. (Bilbo, 1957) Arte Ederrak ikasi zituen, eta ondoren bertako irakasle ere izan zen 1983tik 1989ra. 80ko hamarkada hasieran Euskal Artisten Elkartea (EAE)sortu zuen, beste batzuekin batera; “politikoki une gogorrak ziren, eta artistok ere bageneuzkan geure aldarrikapenak kulturari dagokionez eta abar”, azaldu du. EAEk bizitza laburra eduki zuen, baina astia izan zuen ekintza ikusgarria burutzeko Bilboko Arte Eder museoan: Oteizaren Homenaje a Malevich lana lapurtu eta udaletxean utzi zuten, museoaren jardunaren aurkako aldarrikapena egin nahiaz. 1986an, Badiolak Espainiako artista gazterik onenarentzako Icaro saria jaso zuen. 1988an Oteziari buruzko erakusketa handia antolatu zuen La Caixarako, eta horren ostean, hemengoaz nekatuta, Londresera alde egin zuen, eta handik New Yorkera. Hamar urte egin zituen atzerrian, tarteka Bilboko Artelekun ikastaro bi emanez. Azkenik, 1998an itzuli zen Bilbora, eta bertan bizi da gaur egun. Pello Irazu artista andoaindarrarekin batera lantegia dauka Irala auzoan.
