Ander Manterola: "Hizkuntza errota bat da, eta errota horrek buruan ditugun ideiak landu egiten ditu, horregatik dago euskal pentsakera bat"
2004-03-26
BREA, Unai
Labayru Ikastegiko zuzendaria "Hizkuntza errota bat da, eta errota horrek buruan ditugun ideiak landu egiten ditu, horregatik dago euskal pentsakera bat" Unai Brea
Traducción al español Ander Manterola, Labayru Ikastegiko sortzaileetako bat, bertako zuzendaria da orain hamazazpi urte. Hala ere, kargu horri dagozkion lanak egiten zituen aurretik ere, “berez zuzendaria zena, Gaspar Martinez, oso lanpetuta zebilelako beste gauza batzutan”. Horrez gain, Euskal Bibliotekaren ardura ere berak darama. Bizkaiko Etniker taldean ere badabil (etnografia biziro maite du Manterolak), On Joxe Miel Barandiaranek asmatutako ikerketa-proiektu erraldoia aurrera eramaten, Euskal Herriko gainerako herrialdeetako Etniker taldeekin batean. Jakina, Etniker eta Labayruren arteko lotura erabat sendoa dugu. Derioko seminarioan, Ander Manterolaren eguneroko lantokian, egin genuen ordubeteko berbaldi mamitsu hau. Labayruren 25. urteurrena ospatu zenuten... Urteurrena orain urte bi izan zen. Labayru orain 27 urte sortu zen, baina Labayruren lanak eta ekintzak aurretiagoz hasi ziren, 1970ean gutxi gorabehera. Eta gero, handik zazpi urtera, erakunde bat sortu zen gure lana babesteko, legezko izaera edukiteko, eta horregatik orain bi urte ospatu genuen 25. urteurrena, baina aurretik ere lanean geunden. Labayru sortzean, zein zenuten helburu nagusia? Euskal izakera ezagutzea, lantzea eta goratzea. Gu ez ginen politikan sartzen. Euskal Herriari bere izakera lantzea zor diogu, Euskal Herriak egin gaituelako, eta itzuli egin behar zaiolako. Gehienbat, hori izango zen helburu nagusia, baina Labayruren ekintzak sortu zirenean helburu zehatza Bizkaiko euskera goi-mailaratzea izan zen. Hau da, dakigunetik ez dakigunera eta bizkaieratik batura joatea. Ez beste euskera mota bat gure gainera botatea, geu haruntz joatea baizik, bizkaeratik. Eta 200en bat liburu argitaratu ditugu proiektu horren barruan. Idazleak ezagutzea, gure berbak, kantuak, aztertzea… Hori zen gure helburu nagusia. Era berean, errekurtso batzuk jarri behar ziren horretarako, beraz, esan genuen: batu dezagun orain arte idatzi den guztia. Bizkaieraz? Denetarik! Ez dugu bereizten hori. Orain arte idatzi den guztia. Bizkaiera aztertzeko ondo aztertu behar da euskara, eta euskara aztertzeko bizkaiera aztertu behar da ondo. Euskara eta bizkaera ez dira gauza bi, bat baino. Bata besteari eutsi eta zaindu egiten dute. Gure filosofia ez da goitik beherakoa, behetik gorakoa baino, eta horregatik sortu dugu biblioteka bat, euskal biblioteka, euskaraz idatzita daudenak baina baita erdaraz idatzita daudenak ere batuz, ez dugulako euskara bakarrik nahi izan; kultura, geografia, historia, onomastika, toponimia, zuzenbidea…ere bai. Eta horregatik sortu dugu gaur biblioteka on bat dena. Nik uste dut Euskal Herrian biblioteka aparteko batzuk daudela, lau edo bost, eta euretarik bat hauxe da. Beti esaten da hasierak zailak izaten direla, eta Labayrurena ez zen salbuespena izango… Baina laguntza handiak izan ditugu, batez ere behekoetatik. Esaterako, hona, bibliotekara, partikularren ekarpen handiak etorri dira. Testuinguru jakinean sortu zen Labayru, egoera politiko gogorrean, baina Euskal Herriaren eta euskal kulturaren aldeko giroa ere sendoa zela. Ez Dok Amairu-ren garaia zen… Guk ez dugu asmatu herria, herria aurretiaz zegoen. Guk hau sortu genuenean gauza asko sortu ziren batera, borroka ere bai, ETA ere bai, baina baita kultura aldetik ere. Ez Dok Amairu dinozu. Ez Dok Amairugaz oso hartueman ona izan genuen hasieratik. Hona, ikastaroetara, askotan etorri dira abesten. Gure gizarteak eskatu egiten zuen giro hori. Ikastolen mugimendua ere hor inguruan jazo zen. Eta plastikan ere bai, margolariak, eskultoreak… agertu ziren. Giro horretan sortu zen Labayru. Gauza asko sortu ziren orduan, baina haietatik asko, gerora, desagertu ere bai. Zuek iraun duzue… Bai, eta iraungo dugu hondamendi bat ez badator. Eta zein da sekretua? Ez dakit sekreturik dagoen. Lan egitea da sekretua. Eta beti bideak zabaltzea hurrengo belaunaldiari. Guk, dagoeneko, hirugarren belaunaldia dugu Labayrun. Ikastaroetan, 80ko hamarkadan sortu den bigarren belaunaldia hemen dago eta orain hona etorri diren 22-23 urtekoak, karrera amaitu berri sartu direnak, hirugarrena. Ez bakarrik hori, gure ustez lanak eta ikuspegiak zabaldu egin dira, orduan zeregin gehiago daukagu, eta zehatzagoak, hasi ginenean baino. Hasieran euskararen aldekoa zen gurea, baina orain ez euskararen alde bakarrik, orain badakigu euskarak zein beharrizan daukan: testugintza, literatura… Gehienbat Bizkaiari begiratzen diozue, eta bizkaierari… Hara, Bizkaiko euskarari, guk ez dugu erabiltzen bizkaiera berba, pentsa liteke-eta bizkaiera hizkuntza bat dela, ezta? …izena gora behera, Bizkaiko euskararen egoera ez da ona. Euskararen egoeraren barruan ere, hemengoa okerrago, baztertuago… Uste dut hori, gizartearen aldetik ematen dela, ezta? Erabilera, esan gura dut. Hala ere, nire ustez, Bizkaiko euskararen egoera eta Gipuzkoako euskararen egoera eta Lapurdikoarena berdintsuak dira, e? Ez pentsa diferentzia handia dagoenik. Desagertzeaz berba egingo bagenu, esango nuke Bizkaian arinago desagertuko dela Gipuzkoan baino, baina egoera berdin-antzekoa da. Nire ustez, dena dela, euskarak berak prestigioa hartu du, gizartean. Euskaldunengan gutxien beharbada. Ez bakarrik hori, erabilera goimailaratu egin da. Hemen inork ez zuen uste euskaraz biologia emango zenik sekula, edo Obabakoak-en bidez euskarak sari nazional bat lortuko zuenik. Jazoera horiek, momentu batean, ez dira ezer, baina luzarora badaukate esangura bat. Hori da alderdi ona. Txarrak ere badaude orduan.. Txarrak dira euskaldunek erdara egiten dutela. Horrek esan gura du hizkuntza bat ez dela bakarrik bera lantzea. Hizkuntza batek badauka kontzientzia bat, erabilera bat, erraztasun bat, ze hainbat eta errazago egin euskara, orduan eta erabilgarriagoa da, eta gaur ezer egiten da? Oztopoak agertzen direnean, lehenengo hiru minututan egiten duzu euskara baina gero erdarara zoaz. Zer esan gura duzu, euskera gaitz bihurtzen ari garela? Apur bat bai. Kode bi daude hizkuntzan, bata fonetikoa eta bestea idatzia, eta idatzia ez da euskara, ez da hizkuntza, idatzia hizkuntzaren errepresentazioa da. Hizkuntza hau da, ahoz egiten dena, eta askotan esaten da: “euskara badakit baina berba egiten ez”. Ez dakizu, orduan!!! “Hizkuntza irakurtzeko bakarrik dakit”. Ez dakizu!!! Hizkuntza belarritik ikasten da, ez begitik. Errakuntza handia dago hor zabalduta. Guk lehen hizketa eta hizkuntza bereizten genituen: hizketa doinua da, hotsak, ahotsak… Nik egunon hamaika modu diferentetan esan ahal dut, eta bakoitzean esangura desberdina izango da, idatzikoak ezin du hori adierazi. Hizkuntza, berriz, beste zeozer da, kodea da, arau sorta bat. Eta hizketa noski, askoz aberatsagoa da hizkuntza baino. Dena da egin ahala. Hizkuntza egin ahala, zeure burua lantzen duzu, ez da bakarrik berba egitea, burua landu egiten duzu. Hizkuntza errota bat da, eta errota horrek buruan ditugun ideiak landu egiten ditu, horregatik dago euskal pentsakera bat. Baina pentsakera hori galdu egiten da ez bada euskaraz egiten. Zure idazlanak, batez ere, etnografiaren gainekoak izan dira. Hori da zure pasioa? Bai, zelanbait. Behar gehien etnografian egin dut, zergatik? Hurbiletik ezagutu dudalako horrelako egitasmo handi bat: gaur egun, aldaketa bizkorrak daude, beti egon da aldaketa munduan baina gaur egun bizkorrak daude, eta gu orain aldaketa handiak gertatzen diren zori batean gaude. Aititea artzain ibili da, semea fabrikara joan da eta lobak master bat egin du Londresen. Edo amama etxekoandrea izan da, ama irakaslea da eta loba orain medikua da. Hor aldaketa bizkorra egon da. Guk etnografia bikoitza egin behar dugu: lehenengo, orain arte egin ez delako, etnografia zaharra, baina baita ere aldaketen etnografia, gauzak zelan aldatu diren aztertu. Hori Barandiaranek sarritan aipatzen zuen. Etnografia ez da bakarrik arkeologia. Gauza bizia da. Eta horretan dabil Etniker? Bai, atlasaren proiektua dugu esku artean, eta egiten gabiltza. Zer aztertzen du etnografiak? Dena. Bizitza osoa, baina sailkatuta, bestela ezin da… Etxea, etxeko tresneria, etxeko altzariak, sendia, elikadura, janzkera, medikuntza, jolasak, abeltzaintza, nekazaritza, arrantza, herrien arteko harremanak, ipuinak, mitoak, esakerak, erritoak jaiotzatik heriotzeraino… hizkuntza zuzenean ez da aztertzen, baina hizkuntza hori guztiori da, hori dena euskeraz egiten delako. Eta hori zelan aztertzen da? Hori ez da aztertzen liburuz, informazioa ematen dizutenak herrikoak dira, bizi direnak. Hor ere behetik gora goaz, ez goitik behera. Eta horregatik dauzkagu Euskal Herri guztian –ez Labayruk, e?; hau ez da Labayruren proiektua, Labayru barruan dago eta zuzendu egiten du-, 70en bat ikerlari. Euskal Herri guztiari dagokion proiektu bakarrenetarikoa izango da. Eta gaika egiten dugu, denok batean artzaintza aztertzen, urte bitan, gero denok nekazaritza aztertzen, beste urte bitan, gero denok etxea, urte bat… Gero hemen, Labayrun, josi egiten da, egosi egiten da hori. Hori dena kontuan hartuta, euskal arraza bat badago? Arrazarena beste kontu bat da. Hori biologo batek esan beharko luke… Etnia dago orduan? Etnia bat ziur dagoela… Orduan etnia eta arraza ez dira berdinak? Ez, arraza gehiago dagokio morfologiari, gorpuzkerari, eta etnia ohiturei. Eta beraz euskal etnia bat dagoela esan daiteke. Etniak esan gura du badaukagula lotura bat, denbora luzean iraun duena, eta kontzepzio berdintsuak, eta hizkuntza bera. Ez dago dudarik. Horretaz dudak dauzkanak, nire ustez, beste aurreiritzi batzuk ditu, aurreiritzi politikoak gainera. Etnia bat dagoela argi dago. Horrek ez du esan gura etnia beti puroa denik, hala ere. Aldaketak aipatu dituzu… Gaur mundua berdintzera doala ematen du, ohiturak berdintzera doazela. Alde horretatik, lausotzen ari dira euskal etniaren ezaugarriak? Ez dut uste. Berdintzeak ez du esan gura lausotzea. Bardintzea ematen dela oso argi dago, baina, paisaia aldetik zer? Mundu guztian berdinduko da? Paisaiak kultura ematen du, e? Eta historia berdinduko da? Hizkuntzak batu egingo dira, ala hizkuntza bat erabiliko da, Erdi Aroan esaten zen legez, lingua franca moduan, denek erabiltzeko moduan? Teknologiak ere hor daude, baina horiek gauza bitarako balio ahal dute: herri bati indarra emoteko, edo haren kontra joateko, beraz… Baina bizimoduak berdinduz doaz, azken batean hirira jotzeko ohitura daukagulako gaur egun, eta munduko hirietan bizimoduak berdinduz doaz… Hor bai, egia da. Hiria bera nagusitu egiten da, jan egiten ditu biztanle gehienak, eta hiriko bizimodua berdintsua da edonon. Finlandiar bat eta euskaldun bat nahiko desberdinak dira, baina Helsinkin bizi dena eta Bilbon bizi dena parekatu egiten dira. Baina guztiz parekatuko dira? Ez dakit nik. Esango nuke bizikerak berdinduz doazela munduan, baina ez dut uste horregatik guk ezer galduko dugunik. Esaterako, ihauteriak ez dira ospatzen Helsinkin, eta hemen bai, eta hemen Euskal Museoa dago. Guk gure hirietan geure tradizioak gordetzen baditugu… Nik ez daukat kontzeptu etnizista puroa, garbia. Gainera, ondo irakurtzen badugu geure herria, beti egon dira aldaketak. Erromatarren denboran, latinak euskarari hitz asko eman dizkio. Eta guk Erdi Aroan ez ditugu egin gazteluak Gaztelan edo Aragoin egiten ziren antzerakoak? Eta gure itsasontzi eredua normandoengandik hartu ez dugu, bada? Euskal Herria ez da beti berdina izan, nahiz eta bera izan. Labayru ere ez zen izango berdina, bera izan arren. Zer eboluzio egon da? Hasteko, gauza bat esango dizut: beti hasierak, urrunera, mitifikatu egiten dira. Guk, gaur egun, askoz ere zehaztuago dauzkagu proiektuak. Ekinak berak zehaztu ditu. Esaterako, bibliotekaren lana, lehen, liburuak ekartzea zen, baina orain ekartzen ditugu, sailkatu, mekanizatu, hedatu, hartuemanetan gaude beste biblioteka batzuegaz, Jaurlaritzagaz… Hor eboluzioa ikusten da. Teknika berriak ere sartzen dira. Hizkuntza aldetik gauza bera, gaur egun esaterako alfabetatzea gutxitu egin da, baina euskalduntzea gehiagotu. Zer dakar etorkizuna Labayrurentzat? Zer asmo daukazue? Lehenengo eta behin, hasi ditugunak amaitzea (barre). Askotan etortzen zaizkigu “hau ez duzu egingo?” galdetuz. Ezin dugu egin eta! Gaur egun Labayrun jende asko dago, gutxi gorabehera 75 behargin. Baina hortik gehienak irakaskuntzan daude, euskara irakasten. Erakundeetan erakusten dugu, enpresetan… Eta asmoa daukagu historia lantzeko, historia aztertzeko, baina ez ikuspegi akademiko arruntetik, historia politiko edo gertakarien historia, baizik eta etnografiaren ikuspegitik gehiago, bizimodu eta ohituren aldetik aztertuta. Alegia, bizitza pribatuaren historia… Horixe bera. Amaitzeko, elizarekin loturak zeozer on edo txar ekarri al dio Labayruri? Txarrik inoiz bai, hasieran batez be. Batzuek uste zuten hau zela… ez dakit zer. Ni elizako semea naiz eta bertan dabiltzan batzuk ere bai, ez denak, hau ez da-eta eliztarrentzat. Elizak egiten duen ekintza bat da, baina zabalik dago. Hala ere, bazkideak lortzeko, lehenengotan, errezelo batzuk egon ziren. Gaur egun ere egongo dira beharbada, baina geure prestigioa badaukagu, gure ekintzetan oinarrituta. Eta gauza bat zor diogu elizari: bere egoitzak utzi dizkigula, baina ez digu dirurik eman, e? Ander Manterola Aldekoa, Zeanuri, 1935
Ander Manterola zeanuriarra da eta Zeanurin bizi da (?hobeto esanda, lo egiten dut han?), baina hamaika lekutan ibili da jaioterritik jaioterrira egindako joan-etorrian. Izan ere, zaila da gizon honen ibilbide osoa lerro gutxi batzutan ematea. Arteako seminario txikian humanitateak ikasi zituen, Zeanuritik oso hurbil, eta ondoren, Gasteizko seminarioan, filosofia eta teologia. Oso gazterik egin zen abade, 23 urterekin, eta lehen parrokia Bilboko Cortes kale entzutetsuan eduki zuen. Comillaseko (Santander) unibertsitatean filosofia ikasteko ahalegin antzu baten ostean (?ez nintzen ondo konpontzen bertakoakaz?), Zamudiora bidali zuten berriro apaiz. Aldi berean, hango seminario txikian zientziak eta latina irakasten jardun zuen. Garai hartan, halaber, Herri Gaztedi mugimendu katoliko euskaldunaren Bizkaiko ardura bereganatu zuen, eta gero Durangora joan zen abade lanak egitera. Han izandako arazo batzuek Belgikara eraman zuten, Lovainako unibertsitatera hain zuzen, eta han teologia ikasketak egin zituen. Atzera Euskal Herria deitu zioten, gaur egun lantoki duen Derioko seminario nagusian sartzeko. Bost urtez teologoen arduraduna izan zen bertan, eta bitartean Udako Euskal Ikastaroen sorkuntzan ibili zen; baita Euskal Bibliotekarenean, Eusko Ikaskuntzaren bigarren aldian eta, azkenik, Labayru Ikastegiarenean ere. Hortxe jarraitzen du gaur egun, eta horrekin batera Zeanuri sorterrian abade lanak egiten ditu. ?Baserririk baserri asko ibiltzen naiz Zeanurin, eta horrek asko laguntzen dit etnografia lana egiten?. Argitaratu dituen lanik gehienak arlo horri dagozkio hain zuzen. Zerbait idatzi du eta, berak dioenez, ?asko zuzendu, zuzentzea izan da batez ere nire beharra?. Menu ELKARRIZKETA Inicio > EM 248 > Elkarrizketa -->
2004/03-26/04-02
