Borja Aginagalde: "Artxiboen dinamizazio kulturala da gure hurrengo erronka"
2003-12-12
DOXANDABARATZ OTAEGI, Beñat
2003/12/12-19 Borja Aginagalde
IRARGI, Euskadiko Dokumentu Ondarearen Zentroko zuzendaria "Artxiboen dinamizazio kulturala da gure hurrengo erronka" Beñat Doxandabaratz
Traducción al español Orain Frantzia krisialdian dagoen bitartean, ni izan nintzen garaian oso giro ona zegoen, Mitterrand presidentearen hasierako urte haietan”. Italia ere hain gustukoa izan zuen, non, jubilatzen denerako, Toscanara bizitzera joango dela dio. “Klima, koloreak eta usainak izugarriak dira. Harremanak hemen baino askoz irekiagoak dira bertan. Esate baterako, hemen ez naiz inoiz alderdi komunistaren bilera batera joan eta han, aldiz, bai. Zein da Irargiren berezitasunik handiena? Ba, Jaurlaritzaren ekimena izanik, EAEko udal agiritegiak eta agiritegi pribatuak elkartzen dituela. Egindako lanari dagokionez, orain arte gure plangintzan, bai udal artxiboak bai pribatuak antolatu eta martxan ipini ditugu. Duela lau urte, bestalde, “Badator” Euskadiko liburutegien sistema nazionaleko datu basearen bitartez sarean sartu ginen bilaketa motorra jarrita. Helburua garbi dago: ikerketa mundua nahi duenarentzat zabaltzea, gure barne katalogoa kontsultagai jarriz. Zenbat erreferentziari buruz ari gara hitz egiten? Ba, gaur egun 450000 inguru. Eta horietakoak, zenbat daude euskaraz? Gutxi, oso gutxi. Orain arte, hau da, aurreko mendeetan dokumentuen %96 erdaraz egiten ziren, eta zahar zaharrenak, aldiz, latinez. Guk, gure aldetik, erreferenzia agiria idatzita dagoen hizkuntzan uzten dugu, alegia, ez dugu itzulpenik egiten. Nolanahi ere, denboraren poderioz euskarazkoak gehiago izatea espero dugu. Pentsa, gaur egun euskaraz egiten diren dokumentuak hogei urte barru artxiboetan egongo direnez, euskararen presentzia handitzea lortuko dugu. Badator programaren bidez zer ikus dezakegu? Alde batetik, Euskadin dauden artxiboen inguruko informazioa ; eta bestetik, Euskadiri buruz dauden artxiboak, hau da, dokumentuekiko erreferentziak edo deskribapenak. Baina esan bezala, ez daude transkribapenik edo itzulpenik, dokumentua berez ikerketa tresna baita. Erabiltzaile profila zein duzue? Nahiko anitza da alde horretatik. Baditugu ikerlariak bere kontsulta zehatza egiten dutenak, eta bestetik,bere arbasoen historiaren bila “saltseatzen” dabiltzanak. Diasporatik kontsulta mordo bat egiten digute, eta jakina, guk badugu beraien galderak bideratzea, baina neurri batean, ezin diogulako “bere aitonak zeukan baserrian zenbat behi hazten ziren” galderari erantzun... (barreak). Horren harira, lankide batekin hasi ginen komentatzen bagenuela diasporarentzako kontsultoria bat jartzea eta ziur lan iturri berri bat izango zela. Artxiboen irudia apaizekin eta “liburutegiko saguekin” lotu ohi dugu... Bai, egia da. Baina kontuan hartu iraganean dokumentoak eta liburuak elizaren eskuetan egon direla eta haiei esker gauza asko mantendu izan direla. Joera hori, dena dela, apurtu egin da, apaiz asko ezkondu direlako edo... Ondorioz, apaiz gutxi ikusten dira artxiboetan. Liburutegiko “saguena” agian zinemaren deformazio txiki bat da. Egia da oso lan isila eta berezia dela, baina oso jende normala aritzen gara artxiboetan... ezta ? Zein da prozesua agiri bat aurkitzen denetik sailkaturik gelditzen den arte? Ezberdina da kasuen arabera. Normalki, udaletxeetan eta elizetan badakizu gutxi gorabehera zer egon daitekeen, baina etxe pribatu batean halako ezusteak aurkitzen dituzunean ez dakizu zer izan dezakezun. Demagun norbaitek bere aitonaren baserrian antzinako paperak aurkitzen dituela. Ba, etxe horren ganbara zaharrean sartzen zara eta lehenengo gauza begirada orokorra botatzea izaten da. Gero, paper mordo horrekin zerrenda egin, zein dokumento mota, noizkoak, zeri buruz, etxekoei galdetu nondik datozen (eta normalki ez dakite ezer, bakarrik aitonen kontuak direla) eta hori egin ondoren banan banan hartu, gakoa jarri eta fitxak egin. Ondoren, fitxak eginda daudela antolatzen duzu artxiboa. Normalki, nola dakizue egiazkoak ote diren eta noizkoak? Ba, paperaren itxura ikusita eta jartzen duenagatik. Idazteko erak, hala ere, antzekoak ziren orduan, data beti jarrita. Zuk pentsatu lehen dokumento gutxiago egiten zirela, normalki, erregistroak, jaiotzak, ezkontzak, eros-salmentak, testamentuak, eskutitzak eta etxeko kontuak ziren. Orduan, bada oraindik halako “altxorrak” bilatzea ganbaretan? Bai, horixe! Ez dakizu zenbat dagoen aurkitzeko halako toki zaharretan!. Orain ari naiz herrixketan laginketa bat egiten ideia egiteko. Gauza preziatuak egon badaude, baina askotan jabeen ezjakintasunagatik makina bat gauza galtzen da. Horri lotua, ez da hain juxtu artxiboei buruz baina, Foru Aldundikoek urtero, “zaharkinak” antolatzen dituzte eta ekintz horrekin oso ondare interesgarria berreskuratzea lortu. Baserriz baserri joaten dira topaketak egiten eta ikusten ari gara zenbat gauza dauden oraindik deskubritu gabe. Dena den, modak daude eta garai batean dena botatzen zen, egun berriz, dena gorde, horrela boladak daude eta ez dakigu ondorengoek zer egingo dute, bota edo gorde.... Inoiz aurkitu duzue ipuinik edo nobelarik? Oso gutxitan. Duela zazpi urte edo, Azpeitia aldean nik neuk topatu nuen halako ganbara batean XVIII. mendeko antzerki komedia bat. Behin sailkatuta eta kontserbatuta, argitaratzeko moldatzen ari gara. Eta musika partiturarik? Gutxi baita ere. Noizbait dokumento “indiskretoren bat” propio bota izan al da? (Irriz) Zer da indiskretoa? Duela ehun urteko kontu bat ? Ez, ez dugu inoiz halakorik bota. Beitu, orain arte ikusitako dokumenturik gogorrena Errezilen aurkitutako XVIII. mendeko bat izan da, adin txikiko baten bortxaketa zuen hizpide. Antza, anaiak arreba bortxatu zuen, eta benetan inpresionatu ninduela nahiz eta gaur egun halakorik edo okerragoak agertu egunero egunkarietan. Lupa eskuan, nola ulertzen dituzue eskuz idatzitako dokumentuak? Praktikarekin... Hasieran asko kostatuko zaizu, hizkuntz berri bat izango balitz bezala. Baina arian-arian neurria hartzen diozu, alegia, ohitzen zara garai bateko giroak eta hizkuntzara, hitz egiteko eta idazteko erak aldatu egin baitira. Artxibatutako dokumentuak transkribatzen al dira? Ez, ezinezkoa dugu gaur egun hori egitea. Egiten duguna irakurri eta laburbiltzea da. Pentsatu 450.000 sarrera badaude ia 5.000.000 orri izan daitezkeela. Orain arteko artxiboen “panazea “ (mikrofilma) zein egoeratan da? Baztertuta, dudarik gabe. Aro digitalean sartuak gaudela, filminak atzean gelditu ziren, eta orain arteko egindako mikrofilmak CDtan sartzen ari gara. Orain, gainera, eskaneatzen ditugu eta ia facsimil baten kalitatea lortu. Orduan teknologi berrien ekarpena oso lagungarria izan zaizue. Bai, izugarria. Lan gogorra da datu guztiak lortzea eta programetan sartzea. Gero, ostera, behin datuak prozesatuta, nahi duzun erara antolatu ditzakezu. Halako aurrerapenak edukita ere, dokumentu originalak ezinbestekoa izaten segitzen du. Noski!. Originala beti mantendu egin behar da, berez dokumentoa ondarea baita eta gure identitatearen seinalea. Ezin dira bota. Ondo gorde eta kontserbatu egin behar dira. Eta paperezko dokumentoak kontserbatzeko orduan, nola egiten duzue? Zaila al da? Egia da lehen egiten zen papera oso ona zela. XVIII. mendeko papera oso kalitate onekoa zen eta egoera onetan egon bada, ez duzu inongo arazorik. Aldiz, hezetasuna eta baldintza txarretan gordeta egon baldin bada, orduan berriztatzera bidaltzen ditugu. Artapen eta zaharberritze prozesua, hau da, bainuak, reintegrazioak, laminatuak.... espezialistek egiten dituzte, ez delako papera gordetzea bakarrik baizik eta idatzia dagoena, tinta berezi eta ezberdinak taxutzea. Iristen zaigun gehiengoa, dena den, nahiko egoera onean da. Paper motak ze pista edo datu ematen dizue? Alde batetik XIX. mendetik aurrera pasta kimikoak sartu ziren paper egiteko prozesuan eta oso kalitate txarrekoa zen. Zahartzeko modua oso ezberdina da aurreko paperekin konparatua. Orduan datazioa egiteko, kasu batzuetan, zalantzak izanez gero, laguntzen dizu. Bestalde, ur markak (filigranak) paperaren jatorria kokatzeko, eta baita ere dokumento mota ikusteko lehenengo begiradan laguntzen dizu. Prentsa egiteko papera, adibidez, txarra da eta notario batena oso ona.... Beno, mundu bat da. Artxiboek, beti paperezko dokumentoak biltzen dituzte? Ez, gero eta gehiago konturatzen ari gara beste beharrak ere badirela. Soinu eta irudi artxiboak, baita ikusentzunezkoak ere... Gainera zuek kazetariek konturatzen zarete zuen ikerketetan zein garrantzitsuak diren! Bai, pista onak ematen dituzte irudiek. Hori, bada. Nere ustez, lan handia dugu oraindik eta ezin gara lokartu material berri hori antolatzeko. Gainera oso espezialista gutxi daude sail horietan, eta oso gutxik dakite nola antolatu material “ezberdin” guzti hau. Irizpideak eta liburuak baldin badira ere, horretan jardungo duten profesionalak ez ditugu aurkitzen. Horregatik daukagun argazki fondoa gure erara antolatzen ari gara. Eta artxibalari izateko ikasketak edo jendea prestatzen al da? Bai, hori beti, baina orain askoz jende gutxiago, izan ere, administrazioan zeuden plazak edo lanpostuak hartuta daude. Berez jende gehiago beharko genuke baina kontu hori administrazioaren sensibilitatearen esku dago. Gero, gaudenok berrogei, berrogeitabost urte inguruan gabiltza eta ia bloke bat osatzen dugu. Eta bekak edo diru laguntzak? Halakoak beti daude, baina, jakina, aldi baterako dira, zure gaia ikertzen zauden bitartean. Nire iritziz, profesional gehiago behar dira artxiboko lanari heltzeko. Artxibo berri baten sorrera nahiko aurreturik dago. Zein izen izango du: artxibo orokorra, Euskadiko artxiboa...? Eta non kokatuko litzateke ? Beno nik nahiago dut Artxibo Nagusia deitzea. Euskal Herri osorako... edo Euskadirako, ezberdintasunak daude-eta! Tokiari dagokionez, oraindik eztabaidatu eta baieztatu egin behar da, ez baita erraza bat aukeratzea. Hala ere, egokiena hiri batean kokatzea litzateke. Beste artxiboei “bezeroak” kenduko al lieke? Ez dut uste. Artxibo bakoitzak bere ezaugarri eta ñabardurak dituelako. Ikertzaileek edo joaten direnek zerbaitengatik aukeratzen dute bata edo bestea. “Simancas”-eko artxiboarekin lehiatzeko asmorik ez luke izango, beraz. Ez, horixe! Simancas oso artxibo ona da, baina historia garai batean espezializatua. Oso dokumento zaharrak eta politak daude. Batzuentzat “Totem” bat da, eta hemengo ikerlarien artean garrantzi handikoa. Orain Simancaz ari garela, ea joaten naizen... beti dagoelako zerbait interesgarria deskubritzeko... Zer bilduko luke Euskal Herriko Artxibo Nagusi horrek bere baitan? Sarrerak, kopiak, kontsultak eta orain arte kontuan hartu ez den zerbait: kultur hedapena edo dinamizazio kulturala, artxiboen gaia jendearentzat erakargarri bihur dadin. Eta nola egin liteke hori? Ai! Hori da gure erronka. Ba , jendeari gure lana gerturatzea eta artxiboaren beldurrezko erakunde erraldoi horren ikuspuntua desagertaraztea, artxiboa ez dela “liburutegiko saguentzat” bakarrik...(barreak). Jendeari aurkeztea artxiboa modu erakargarrian aurkeztean dago koska. Orain dela gutxi arte artxiboak leku itxiak ziren. Aldiz, gaur egun edozeinek badu joatea, hori, behintzat, lortu dugu, ateak zabaltzea. Hurrengo desafioa, beraz, jendea erakartzea izango da. Ea modan jartzen den “El Prado” Museoa bezala, zeren, duela hogei urte “El Prado”ra jende gutxi joaten zen: zuzendaria, kontserbadorea eta turista inglesa. Gaur egun, berriz, ikusi gaur egun zein ilara dauden sartzeko ! Horregatik, nahiz eta gaur egun oso jende gutxi sartu artxiboetan, auskalo hemendik hamar urtera zer gertatuko den. Borja Aginagalde Olaizola (Donostia, 1958)
Borja Aginagalde Olaizola. Ezkonduta eta bi seme-alaben aita. Deustuko Unibertsitatean Historian lizentziatua da. Artxibistika espezialitatea Madrilen eginda gero, Jaurlaritzako beka bati esker, 80ko hamarkadan Parisen eta Italian (Erroman eta Napolesen) bi urte eman zituen ikerlanean. 1986an hasi zen IRARGIn lanean.
