Laura Mintegi. Idazlea: Askotan, sufritu egiten da idaztean, norberaren barnea arakatu behar delako eta gauza mingarriak topatzen direlako
2004-10-29
BREA, Unai
Noiz hasi zinen idazten?
Betidanik. Coca-colak antolatu egiten zuen erredakzio lehiaketa bat ni eskola garaian nengoela. Eta irabazi egin nuen txapelketa hura. Coca-cola mordoa, ez dakit zenbat liburu, lapitzak gordetzeko zorroa eta bidaia txiki bat eman zizkidaten. Ez dakit zenbat urte nituen, baina ez nituen izango zortzi edo bederatzi baino gehiago. Eta idazlea izan nahi nuen ordurako. Gero, hamabost urtetik aurrera-edo poemak idazten hasi nintzen, oso poema tontoleszenteak eta oso txarrak. Oraindik ere idazten ditut horrelakoak. Baina gero, tarte batean, ez nuen ezer idatzi euskara ikasi arte. Erabaki egin nuen idazlea izango banintz euskal idazlea izango nintzela, eta ez idazle baskoa. Hamazazpi urterekin hasi nintzen euskara ikasten eta hemeretzirekin euskaraz idazten. Trakets, gaizki, baina euskaraz.
Eta zerk eragin zizun halako erabakia hartzea?
Hamabost edo hamasei urterekin gauza askorenganako kontzientzia piztu zitzaidan; oso urte erabakigarriak izan ziren niretzat. Nire bizitzako erabakirik garrantzitsuenak orduan hartu nituela uste dut, eta ondoren egin dudan guztia horren emaitza izan da. Galderari erantzunez, kontraesan ikaragarria iruditzen zitzaidan euskal sentimendua izatea, nire aberria Euskal Herria zela sentitzea, eta euskaraz ez jakitea. Koherentzia kontua izan zen batez ere.
Eta zer idazten zenuen hemeretzi urterekin?
Bada, lehengo poema txar berberak. Prosa, ezer gutxi. Koadernoak eta koadernoak betetzen nituen, baina ez nuen argitaratzeko asmorik. Agian, katarsia 80an etorri zen. Afrikara joan nintzen urtebetez, eta itzulitakoan ero baten gisa idazten hasi nintzen.
Zertaz idazten zenuen, orduan?
Beti izan da gauza bera: obsesionatzen nauten gauzak. Oro har -gerora konturatu naiz, momentuan ez zara ohartzen-, muturreko egoeretan bizi den jendea izan dira nire hizpidea. Elementu politikoak sartu dira batzutan, bestetan amodiozkoak -maitasunak ere eraman baizazitzake muturreko egoera bizitzera-, eta beti hori da: nolako erreakzioak ditugun gizakiok zirt ala zart egin beharreko egoera baten aurrean.
Zer eboluzio eduki du zure literaturak? Eduki badu…
Bai, eduki du. Hasieran zaila da nora zoazen ikustea, baina orain ibilbide bat dudala esango nuke. Eta eutsi egiten diot ibilbide horri, baina gero eta gehiago arriskatuz, kontzienteki gainera. Orain daukadan trauma hori da: ondo joan zaidanez aurreko liburuekin, batekin izan ezik, goranzko eboluzioa izan dut, eta momentu honetan gero eta gehiago eskatzen diot neure buruari, ez naiz edozerekin konformatzen. Eta gero eta zailago suertatzen zait idaztea. Ez idaztea, baizik eta asmatzea. Gero eta dema zailagoak ipintzen dizkiot neure buruari. Momentu honetan ipini dudana zailegia da agian, eta horregatik nago trabatuta, ezin aurrera eta ezin atzera. Bi urte dira trabatuta nagoela, eta kezkatuta nago horrekin. Edozer idatz nezake zulotik ateratzeko, baina ez dut nahi. Egitekotan, nahi dudana egin nahi dut.
Orduan, eboluzioa egon da baina, bestetik, eta ez dudanez ateratzen guztiz betetzen ez nauen ezer, ez dut egindakoaz ernegatzen. Jakin badakit nire nobeletako bat ez dela ona, eta banekien ere atera nuen garaian, baina banekien, aldi berean, atera egin behar nuela aurrera egiteko, hurrengo pausua emateko. Bestela, orain dela 21 urte argitaratutako liburua irakurtzen badut, pozik nago. Ez dut esaten “hau lotsa!”.
Hainbat sari irabazi duzu. Zer iruditzen zaizu Planeta saria irabazi eta 100 milioi pezeta –zergatan ordainduko duena kenduta- poltsikoratzea idazle batek? Inbidia ematen dizu?
Inbidia ez, berehala ikusten dudalako ordaina zein den. Diru horrek morrontza handia badakar, inolako inbidiarik ez…
…eta badakar?
Nik uste dut baietz, neurri handi batean. Planeta saria ez dut bereziki ondo ezagutzen, baina badaude morrontza sortzen duten sariak. Euskal Herrian bertan. Ni Joseba Jaka bekaren epaimahaian nago, eta hor badago dirutza. Idazleak diru dezente jasotzen du, eta gainera ez egindako lan batengatik, baizik eta proiektu batengatik. Orduan, horrek ez dakar morrontzarik –edo oso txikia-, idazlearen zerbitzura dago: dirua ematen zaio lan bat egin dezan. Ondo ikusten dut, eta horregatik nago epaimahaian. Beste formula batzuk, aldiz… Ez dut Espainia aldekoa ezagutzen, besteek bezala irakurtzen dudana baino ez: interes politikoak daudela tartean, eta abar. Gainera, 100 milioiena ez da guztiz egiazkoa, gero etorriko diren egile-eskubideen aurrerapena direlako. Hemengoari dagokionez, aitortu behar dut kontraesan izugarria dudala sariekiko. Alde batetik, onartu behar dut nagoen lekuan baldin banago sariei esker izan dela neurri batean. Sariek bultzatu egin naute, eta ni bezala beste asko. Bestetik, kritikatzeko modukoak dira antolatzailearen sustapenerako baino egiten ez diren sariketa batzuk. Eta hori herri honetan askotan gertatu da. Saritu egiten da, baina argitalpen ziztrin bat ateratzen da, eta lurperatu egiten da banketxe bateko sotoetan.
Durangoko azokaren menpe bizi gara hemen, edo bizi zarete idazleak behintzat?
Baietz uste dut. Argitaletxeak bai behinik behin, eta irakurleok ere bai. Guretzat, alde komertzialetik kanpo, badauka zerbait fenizio, ezta? Hau da, montajea eta beste gauza asko fenizioak dira, baina hori ere beharrezkoa da. Hemen, industria ekonomikoki sendoa ez bada sortzen, gureak egin du. Bestalde, Durangok badauka erlijio kutsu nabarmena ere, meka bat da euskaldunontzat. Eta erlijio kutsua esaten dudanean, zentzurik iraingarrienean ere ari naiz esaten, baina hori ere beharrezkoa da. Alde txar guztiak hartuta ere –salmentari begiratzea gehiago irakurzaletasunari baino, ezinbestean bertan agertu behar izatea “existitu” ahal izateko…-, beharrezkoa eta onuragarria da. Nik ez nuke baztertuko. Onartu behar zaio daukan garrantzia.
“Best seller-nobela ona” dikotomiaz -edo antagoniaz- zer uste duzu? Gauza biak aldi berean izatea ezinezkoa omen da, askoren aburuz…
Uste dut oso gauza diferenteak direla nobela ona eta best seller-a, eta batzutan bat datoz eta beste batzutan ez. Ez daukate zerikusirik. Noiz dakigu best seller-a nobela ona ere badela? Denborak esaten du normalean. Baina egia esan, best seller gehienek ez dute historian lekurik berenganatu.
Zuk zeuk irakurlearen entretenimendua bilatzen duzu?
Ez, entretenimendua ez. Pentsaraztea bilatzen dut, nik neure buruari egiten dizkiodan galderak irakurleari helaraztea, berak ere, egin nahi baditu, egin ditzan. Ni neure erantzunak bilatzen ahalegintzen naiz, eta berak bila ditzala bereak. Nire ardurak partekatu nahi ditut, oso aberasgarria iruditzen zaidalako; idazten dudanean, hazi egiten naiz pertsona gisa, eta beharrezkoa dut hori partekatzea. Normalean, gustatzen zait edozein arlotan gertatzen zaidan guztia partekatzea. Kotxe berria erosi dudala, adibidez. (Ez zait urte mordoan gertatu hori, baina…). Pozik banago, besteek ere goza dezatela nirekin. Eta literaturarekin berdin.
Zein motatako literatura duzu gustoko?
Uste dut literaturan dagoen guztia egia izan behar dela, nahiz eta fikzioa izan. Edozer idatzi ahal duzu, baina inoiz ez da gezurra izan behar, edo ez behintzat itxurakeria. Idazten dena zintzoa izan behar da, nahiz eta mingarria izan. Askotan, sufritu egiten da idaztean, norberaren barnea arakatu behar delako eta gauza mingarriak topatzen direlako. Zaila da norberari zenbait gauza aitortzea. Egunero gezur txikiak esaten dizkiogu geure buruari, eta horrek lasaitu egiten gaitu. Baina idaztean ezin zaio norberaren buruari gezurrik esan; egiak esan behar dira, fikzioa idaztean ere, eta ez egin plantarik. Irakurleak nabaritu egiten du hori. Nola sinistarazi zerbait norbaiti, aurretik bizi izan gabe? Inork ez du biziko egoera bat nik ez badut aurretik bizi izan.
Baina zuk ez dituzu zure liburuetako egoera guztiak bizi izan…
Errealitatean ez, baina fikzioan bai. Behartuta nago egoera horiek irudimenean bizitzera. Eta egoera ikaragarriak bizi izan ditut irudimenean; hainbeste bizi ditut, bete-betean sufritzen eta gozatzen dudala, eta ez da arraroa izaten idazten nagoela zoro baten moduan negarrez edo barrezka hastea. Niri ez zait inoiz gertatu familia utzi eta amorantearekin Amerikara alde egitea, baina kontatu egin dut, eta norbaitek esan zidan: nik badakit zer den hori, eta kontatzen duzun moduan bizi izan dut. Niretzat hori ikaragarria izan da. Inoiz ez dut egin, eta egingo ere ez, nire ustez izan beharko litzatekeena idaztea. Hara, behin egin nuen, eta horregatik ez zen ondo atera. Hain zuzen ere, torturari buruz idatzi nuenean gertatu zitzaidan hori, ez nuelako torturatzaile sentitzea lortu, itzelezko ahaleginak egin arren. Orduan, nire ustez izan beharko litzatekeena idatzi nuen, eta ez nuen asmatu. Ez da egin behar hori.
Idazle askok beren unibertsoa sortzen dute. Horren bila zaude zu ere, edo hori berez -edo beharbada kasualitatez- etortzen da?
Idazle guztiok gabiltza horren bila, ahots propio baten bila. Egia esan, pertsona guztiok daukagu kosmogonia bat, ez bakarrik idazleok. Batzuek maileguz hartutako ikusmoldea dute, botereek edo gizarteak emanda, eta lan gutxi egin dute beren kosmogonia sortzen. Beste batzuek lan handiagoa egin dute. Idazleek ez dute halabeharrez landuta. Batzuek bai eta besteek ez. Hitzen problema da denok dauzkagula berberak eta edozertarako erabiltzen ditugula, oso erabilita daudela. Orduan, oso zaila da hitz bakoitzari norberak nahi duen zentzua ematea. Lewis Carrolek esaten zuen, bere pertsonaia baten bitartez: “Hitz batek nik esatea nahi dudana esan nahi du”. Eta Aliciak erantzuten zion: “Ez, hitz batek botereak agintzen duena esan nahi du”. Hitzek badute sema bat, esangura alegia, eta idazleak bilatu behar du hitz horiek berak nahi duen esangura edukitzea. Hori da zailena. Baina zintzoa bazara zure buruarekin, urtetan lan eginez, lor daiteke.
Emakume literatura bezalako etiketei zer deritzezu?
Hor ere kontraesan ikaragarriak ditut. Egunaren eta are orduaren arabera ere, pentsa dezaket emakume literaturarik ez dagoela edo badagoela. Beti pentsatu izan dut printzipioz ez dela bereizi behar, badagoela idazle bakoitzaren literatura, nork bere baldintzapean idazten duena: emakume, edo euskaldun, edo ingurune sozial batekoa… Baina egia esan, literatura asko aztertu eta gero, aitortu egin behar dut badaudela elementu komun batzuk emakumeek egindako literaturan, eta hori oso lotuta dago aurreko erantzunarekin, kosmogoniarekin. Nahi ala nahi ez, emakumeok badugu mundua ikusteko modu bat. Gauza batzuetan bat etor daiteke gizon batzuekin, baina beste gauza askotan berdintasun ikaragarria dago beste emakumeekin. Ez dira baldintza sozial berdinak bakarrik, psikologikoki ere hala da. Munduari begiratzeko beste molde bat da, eta ezagutu egin daiteke emakumeek idatzitako literaturan.
Gizon literatura ere egongo da, orduan…
Bai, noski. Txarrena da hori neutrotzat agertzen dela, ez-markatutzat, gizarteak hala erabaki duelako nahiz eta gezurra izan. Eta neutrotzat agertzen den horren desberdina denari ipintzen zaizkio etiketak.
Apirilean aurkeztu zenuten Euskal PEN Kluba, zu zeu zarela presidentea gainera. Zer da, zehazki, PEN Kluba?
1921ean idazle talde batek sortutako nazioarteko elkartea. Lehen Mundu Gerra amaitu berri zegoela, muturreko jarrerak zeudela somatu zuten, eta elkar ulermenerako gune baten beharra zegoela pentsatu zuten. PEN Kluba adierazpen askatasunaren aldeko eta zentsuraren aurkako mugimendua da. Oso garrantzitsutzat jo zen ideologia, erlijio, arraza eta nazioen arteko elkar ulermenerako erakunde bat sortzea. Izena, askok pen hitzetik (bolaluma, alegia) datorrela uste badute ere, “poeta, saiakeragile, nobelagile” hirukotearen siglak dira, ingelesez. Geroago, kazetariak, kantagileak eta argitaratzaileak ere gehitu zitzaizkion. Oro har, hitzarekin zer ikusia daukatenak.
1921ean sortu bazen, zeozer lortuko zuen honezkero…
Hala uste dut. Jende askok ez du ezagutzen PEN Kluba, eta hasieratik azaldu behar zaie zer den. Baina beste zenbait eremutan ez da ezer azaldu behar. Estatuek, batez ere, badakite zer den. Nabaritu egiten dute presioa. PEN Klubak ospea dauka nazioartean, eta horrek min handia ematen dio zenbait estaturi. Kontuan hartu klubean lan handia egiten dutela oso idazle ezagunek: Saramago, Gunther Grass, Susan Sontag, Mario Vargas Llosa… Kultur arloan, ez dago zalantzarik klubak daukan eraginaz. Esate baterako, Literatur Nobel Saria nori eman erabakitzeko kontuan hartzen den iturrietako bat da PEN Kluba. Sarritan, beraien herrialdeetan oso deserosoak diren idazleei ematen zaie sari hori, eta erabaki horren atzean PEN Kluba egoten da.
Helburua elkar ulermena sustatzea duzue beraz. Baina, zergatik idazleak?
Idazleon lanabesa hitza da, eta hitza da elkar ulertzeko tresna bakarra. Gauzarik gogorrena esanda ere, beti izango da onargarriagoa beste edozein bitarteko baino. Gu hitzaren profesionalak gara eta horretan sinisten dugu. Bestalde, zenbait sinismen handi gainbehera daude. Gizarteak, gauzak ulertu ahal izateko, ez du jotzen, beste garai batzuetan bezala, aztiarengana, apaizarengana edo filosofoarengana. Askotan, idazleoi ipintzen digute mikrofonoa aurrean, munduan gertatzen dena geuk azal dezagun. Badakigu ardura hori dugula, literatura ez delako edergarri hutsa. Literaturaren bidez giza harremanak leuntzen lagundu daiteke.
Gero eta gutxiago irakurtzen omen da, ordea… Egia da, baina sarritan transmisioa ez da zuzenekoa, zeharkakoa baizik. Gutxik irakurri dute Kafka, baina edonork daki egoera kafkiano bat zer den. Eta gutxik irakurri dute Orwell, baina edonork daki Anaia Nagusia zer den. Ideologiaren transmisioa ez dator zuzenean liburuetatik, beste modu askotan baizik, eta ideia horien sorreran idazle bat egon da inoiz. Laura Mintegi Lakarra (Lizarra, 1955) Hilabete eskas zeukala eraman zuten Lizarratik Venezuelara, baina bi urterekin itzuli zen sorterrira. Ez luzerako ordea. Beste bi urteren buruan Bilbora joan zen Laura Mintegiren familia, eta harrezkeroztik Bizkaian eduki du bizilekua. Hiriburuan lehenik, eta Algortan 1973tik. Hala ere, ez du erroekiko harremana galdu: “Nire bizitzako asteburu eta opor gehienak Lizarran eman ditut, eta hamazazpi urte bete arte Lizarran egiten nuen bizitza, Bilbon bizi arren”. Kazetaritza ikasi nahi zuen, baina artean ez zegoen hartarako betarik Euskal Herrian, Nafarroako unibertsitatean ez bazen –“Opus nahikoa ezagutzen nuen ordurako, haiekin ez nuela nahi jakiteko”-, eta azkenik Historia hautatu zuen. Deustuko unibertsitatean lizentziatura eskuratu eta Portugaleteko Asti-Leku ikastolan hasi zen lanean. 1980an Afrikara joan zen. Nigeriako Biafra eskualdera, hain zuzen. “Adin batekoek ondo ulertuko dute zer den hori, nire belaunaldikoontzat sinbolo bat baitzen Biafra, gerokoentzat Etiopia izan zen bezala. Gerra, gosea…”. Gerra amaitu eta hamar urtera ailegatu zen Mintegi Biafrara, hango agintari nagusiaren pedagogia-aholkulari gisa jarduteko. Urtebete iraun zuen bertan, eta itzulitakoan buru-belarri hasi zen idazten. Laster etorri ziren sariak. Lehena, Donostia Hiria, Sator zuloa izeneko ipuin batengatik. Horrek ateak ireki zizkion: “Niretzat oso erraza da izan da beti argitaratzea. Ez dut inoiz argitaletxeetara jo behar zian. Ipuin bakar batekin saria irabazi eta berehala etorri zitzaidan ipuin bilduma idazteko eskaintza”. 1986an, eleberriranzko urratsa eman zuen Mintegik, arrakastaz hori ere. Bai… baina ez lehen nobelari esker Azkue irabazi zuen, gaur denok ezagutzen dugun ibilbideari hasiera ezin hobea emanez. Gaur egun (1981etik, izan ere) EHUko irakaslea da Mintegi. Hain justu, euskara eta euskal literatura irakasten ditu Magisteritza Eskolan. Laura Mintegiren lan batzuk: Bai… baina ez (1986, eleberria, Azkue saria) Julene Azpeitia (1988, saiakera) Legez kanpo (1991, eleberria, Jon Mirande sarian akzesita) Nerea eta biok (1994, eleberria) Ilusioaren ordaina (1999, ipuin bilduma) Sisifo maiteminez (2001, eleberria)
