Luis Aranberri Amatiño. Kazetaria: Euskarriak baino askoz ere garrantzitsuagoak dira edukiak
2009-07-10
ASURMENDI, Mikel
Luis Alberto Aranberri Mendizabal zara, baina batez ere Amatiño izengoitiari zor diozu sona eta ospea. Noiztik eta nondik nora Amatiño izena?
Oso oker ez banago 1964an edo hasi nintzen Amatiño izengoitiaz baliatzen. 1963ko irailean, 18 urte konplitu nituen aste berean, nire aitaren lantegian ekin nion estreinako lan egiteari eta ondoko hilabeteetan hasi nintzen orduko Zeruko Argia astekarian Eibarko berriemaile. Inork ez zidan hastekorik esan, neu hasi nintzen nire kautan. Gaitzizenen bat “behar” eta, nik ezagutu dudan aittitta bakarraren baserri izena aukeratu nuen, Bergarako “Amatiño” baserriarena alegia. Geroztik, Amatiñok bide luzea egin du eta, zenbait girotan, Luis Alberto Aranberrik baino dezente luzeago. Hasieran euskal munduan soil-soilik eta, azkenean, baita lan-esparru guztietan ere.
Arrotz ote zaizu Luis deitzea?
Gogoan dut Deia egunkarian kultura-erredaktore gisa ari nintzela, zuzendariak Sabino Aranaz hausnarketa idatzi nezan eskatu zidala beronen heriotzaren 75. urteurrenean (1903-1978). Baita nik idatzi ere eta, zintzo asko, izen-abizenez sinatu. Zuzendariak, berriz, idazlana irakurri ostean ironia handiz esan zidan: “Que, Amatiño, a qué viene esto de firmar con seudónimo!” Hogeita hamar urte geroago, nahiz eta nere anai-arreben artean Alberto izan eta ezkondu osteko senitartean, berriz, Luis, gainerako mundu guztian Amatiño naiz. Gaur egun energia alorreko hainbat enpresa handi-mandirentzat lan egiten dut, Madrilen zein Bartzelonan, eta Amatiñoz ezagutzen naute nonahi.
Eibartarra eta euskalduna.
Nik eibartartzat eta euskalduntzat sentitu izan dut txiki-txikitandik neure burua. Gipuzkoarra, espainiarra edo europarra izana kategoria administratiboa begitandu izan zait betidanik. Hamahiru urterekin 65 x 62 zmko Euskal Herriko mapa marraztu nuen.
Nola gogoratzeen duzu 60. hamarkadako Eibar?
Nire sasoiko gazte gutxik egingo zuen berdinik orduko Eibar hartan. Kalea erabat erdalduna zen, eta nire familia-giroa zeharo euskaldun hutsa izan arren, nik ez nuen 18 urte konplitu arte (1963) sekula koadrilako lagunekin euskaraz hitz egin. Ezta zekitenik jakin ere. Gogoratzen naiz, halere, 1958-59 urteetan bazela nire ikasgela berean ermuar bat arazo dezente zituena gaztelaniaz hitz egiteko, eta ni haren estuasunaz jabetzen nintzen eta baita lagundu ere.
ETB, 1983.
Euskal familia bateko semea. Nolakoak ziren aita eta ama?
Euskal militante zorrotza izan genuen aita eta ama, berriz, kultura handi samarreko emakumea. Nire etxean garai hartan argitaratzen ziren euskarazko liburu, aldizkari eta disko guztiak erosten ziren. Funtsean ez zen diru-kontua, erabaki-kontua baizik. Urtean zehar, denera ere, hiruzpalau aldizkari, dozena erdi bat liburu eta beste hainbeste disko baino ez baitziren. Nire etxean ez genuen sekula elkarrekin errezatu baina bai, ordea, Arantzazuko egutegia egunero irakurri, eta sukaldeko horman esekita zegoen arbel beltza non, ikaste aldera, hitz berriak idazten ziren.
Lagunekiko harremanak nolakoak ziren berriz?
Nire lagunek ez zuten nahi izaten nire etxera etortzerik, ez nire aitarekin kalean tope egiterik, ez etxebarrukoek elkarrekin igogailuan sartu, bai baitzekiten nire aita zenak estu asko hartuko zituela: “Ze, eztakik euskeraz ala? Hire gurasuok ezteuek erakutsi? Hi ze haiz ba, eibartarra ala trenak ekarrittakua?” Eta abar. Eta abar. Baina, etxeko giroa baino ez zen. Kanpoan ni familia oneko aberaskume peto-petoa nintzen, beti ere inor baino pintxoago jantzia.
Horretan gure aitak “pedagogia” handia egin zuen. Eibarren behintzat inork baino hobeto jakin izan zuen uztartzen euskara eta dirua, euskararen aldeko burgesia txikiaren apustua ordezkatu zuen. Eta ez ustekabean, jakitun baizik.
1970an euskal gizarte-komunikazio mugimendu berri bat sortu zen, zuk zeuk parte hartu zenuen. Alor hau, trantsizio aurreko garaian ezagutu zenuen. Trantsizioa ere bai.
1964tik 1972ra bitartean Eibarko berriemaile aritu nintzen Zeruko Argian. Azken urte honetako udaberrian Miren Jone Azurtza, Edorta Kortadi eta Mikel Atxaga etxeko lantegira etorri zitzaizkidan, Eibarko albistea ez ezik, euskal eremu guztikoak emango ote nituzkeen proposatuz. Baietz erantzun nien eta udazken berean ekin nion Zenbat Gara asteroko sailari. Baita berehala euskal informazioaren erreferentzia bilakatu ere. Ez segurutik onena nintzelako, bakarra nintzelako baizik. Garai hartako euskal prentsa hainbat irakaslek, idazlek, pentsalarik, apaizek, euskaltzalek eta bestelako militantek idatzitako hausnarketa eta iritzi-artikulu sakonez osatu ohi zen gehien bat. Ni, ordea, erabat arina nintzen, eraz eta moldez ezezik, baita jakitez ere. Ustekabean berezko kazetari-ezpalik edo nuelako, doi-doi informatu baino ez nuen gogoko eta, horrez gainera, familia oneko semea nintzenez gero ez nuen, antza, zenbaiti zerion existentzialismorik edota sentimendu agoniakorik izan. Kontua da, zelan edo halan, 1972tik 1975ra bitarteko urte gogor haietako euskal kazetaririk irakurriena bihurtu nintzela. Paradoxa bada ere, garai “iraultzaile” eta “borrokalari” haren kronista ofiziala ironia dezente handiko burgeskumea izan zen.
Trantsizio aurretiko garaiko lorpenak –komunikazio alorrean– azpimarratzea gustatuko litzaidake. Aldi berean, trantsizio garaia heldu zenerako zerbaiten “eskas” edo “arantzaren batekin” iritsi al zinen? –edota mugimendu hartan aritu zinetenak oro har–.
Nik ez dakit besteen berri eta, segurutik, orduan ere izango zen estrategarik edota orduan ni bezain inozoa izan arren orain bere burua estratega historiko handitzat jotzen duenik. Baina nik ez nuen sekula nire inguruan ezagutu euskal kazetaritzaren nondik norakoa iragarri zidanik. Nik intuizioz eta etxeko giroz –ez hitzez– nenkien bakarra zera da: ni euskalduna nintzela, egoera hura ez zela normala, aldaketa zetorrela, nik zerbait egin nezakeela, egiteko gertu nengoela eta, gainera, ikaragarri gustuko nuela. Hortik aurrerakoak, lan eta lan. Hala ere, gure apaltasun eta eskasian, orduko euskal kazetariek bagenuen oraingoek ez duten abantaila, alegia: euskal eta erdal munduen arteko amildegia ikaragarria zenez, eta erdal prentsak euskal arlorik batere aipatu ez, euskarazko informazioak ez zuela aurrez aurre erdal prentsaren konpetentziarik. Geu ginen bakarrak euskal informazioaren merkatu hasi berrian.
Bestalde, nik –ez gero galdetu nola– beti jakin izan nuen nire zeregina kazetaritza zela eta arlo horretan betekizunen bat nuela. Gogoratzen naiz, ETAren izenean edo, Goierrira joan gintezen deia jaso nuela, bestelako lanetan ere parte hartzen hasteko edo. Bertatik bertara esan nien, hitzez hitz, euren abiapuntuak “floriturak” baino ez zirela, eta nire egitekoa besterik zela. Ia berrogei urte geroago bistan da haien “floriturak” ez direla lore-jokoak izan eta behar bada inkontziente hutsa nintzela. Baina, edozelan ere, dezente inkontzienteagoak nonbait jaramon egin, baiezkoa esan, zuloan sartu eta euren bizitza –edo bizia– alferrik galdu zutenak.
Trantsizio garaian zer irabazi zen? Zer finkatu zen euskal gizartearen komunikazioan?
Ez da gero batere erraza trantsizio politikoa non hasi eta amaitu zen erabakitzea, zuritik beltzera bitarteko grisak zehaztea batere samurra ez den legetxe. Gogoratzen naiz euskal komunikabideei buruzko lehen mahai-ingurua Eibarren eratu genuela Luis Iriondoren (Lan Kide Aurrezkia) laguntzaz. Bost omen ziren orduan, gure ustez, euskal komunikabideak: irratia, prentsa idatzia, zinea, bertsolaritza eta antzerkia. Planteamendu harekin zerbait lortu al genuen galdetzen baldin badidazu erantzungo dizut baietz, nahiz eta gaur egun saretik zintzilika dauden gazteek ezer ulertu ez.
Trantsizio politikoaren zurrunbiloan, orduan lortu ez zen zerbait faltan hartu al duzu gerora?
Zerbait faltan sumatzen ote dudan? Gaur egungo ahaleginik egin beharrik eza. Oraingo gazteria askoz ere jantziagoa agertu arren, arras biluziago dago, arlo eta zentzu guztietan.
Euskal Telebistaren sorrera parte hartu zenuen. Informazio Zerbitzuetako Zuzendaritzaz arduratu zinen lehenik. Zuzendaria izan zinen gero bi alditan.
Prentsa idatziarekin gertatu zen bezalaxe, ETBren albistegiak sortu ziren euskaraz, ezein erdal telebistaren konpetentziarik gabe euskal informazioaren alorrean. Inor gutxi jabetu izan da horretaz baina erabat garrantzitsua izan zen. Nik ez dut sekula erdal programarik egin ETBn, eta hala ere, hogeita bost urte geroago, oraindik ere bada jendea Meatzalde eta Enkarterrietan estreinako ikusi eta esaten didana: “Ahí va, tú eres el de la telebista”. Eta umorez erantzun ohi diot: “Pues tú debes tener ya unos cuantos años...”
Aritu zinen bitartean nahi zenuen telebista eredu garatu al zen?
Nik, oro har, ez dut funtsezko aldaketarik sumatzen. Jakina, dezente langile, programa eta aurrekontu gehiago baina, oraindik orain, nik neuk bataiatutako hainbat programak antenan jarraitzen dute: Gaur Egun, Teleberri, Kirolez kirol, Iparraldearen Orena, Empresa Vasca, Goenkale... Hori bai, guk hasiera beretik ekidin nahi genituen “bizioak” urtez urte joan dira gehitzen. Behar bada nork bere burua engainatzea baino ez zen bestelakorik itxarotea. Giza-faktoreak, lan-kolektibo handietan batez ere, eta zer esanik ez erakunde publikoetan, errazenera jo ohi du beti.
Luis Aranberri.
Zer lortu zen EITB sortu eta garatu ostean?
EITB oso erakunde administratibo konplexua da. Zehaztapenetan hastekotan, irratiaz, telebistaz, digitalaz eta abarrez hitz egin behar da, eta esparru bakoitzean euskaraz zein gaztelaniaz. Dena dela, behar bada beste behin gogoratu behar da EITBren eredua sortze beretik dela elebiduna. Ezjakinean, gezurretan edo asmo txarrez ari dira ETB euskaraz sortu eta gero, nolabaiteko traizio eta iruzur eginez, gaztelaniari ekin ziola diotenak. Hori ez da egia, EITBren eredua betidanik izan da elebiduna. Eusko Legebiltzarrak onartutako sorrera-legea irakurri baino ez dago. ETBren lehen programazioa Martin Ibarbiak eta biok burutu genuen Hanburgon, alemanek hasierako aurrekontua burutu zezaten, eta programazio haren arabera sortu beharreko ETBk %60 behar zuen euskaraz izan eta %40 gaztelaniaz. Hala ere, Euskararen Aholku Batzordearen iradokizunez, Kultura Sailak kate elebidunik ez egitea erabaki zuen, ordurarteko esperientzia elebidun guztiak porrot hutsak suertatu zirelakoan, eta, kate elebidun bakarren ordez, bi kate egitea erabaki zuen Eusko Jaurlaritzak, Euskadi Irratiaren ereduari jarraiki.
Harrigarri bada ere, azalpen hau behin eta berriz eman arren, jendeak nahiago du nonbait “konspirazioaren teoria”ri eutsi eta, hogeita zazpi urte geroago, oraindik ere bada txipa aldatu nahi izan ez duen kritiko larririk.
Gaur egun, zer iritzi duzu EITBren ereduaz?
Laburbiltzekotan, Ramon Labaienek duela 28 urte Rafael Arias Salgado Ministroari erantzundakoa aipatu behar: Ministroak, haserre asko edo, errietan egin zion Labaieni: “Pero, ¿para qué quieren un canal propio de televisión? ¿Que pretende hacer con él?”. Eta Ramonek patxada handiz erantzun: “Lo queremos porque lo dice el Estatuto y lo único que pretendemos es hacer una televisión tan mala como la española”.
Txantxa adierazgarriak alde batera utzi eta honekin esangura dudana zera, EITBk normalizazioa erakarri duela, onerako zein txarrerako. Ahalik eta normalizaziorik handiena, bai euskararentzat eta baita euskal gizarte osoarentzat ere.
Dena den, zenbaitek esan ohi du ETB2k kalte handia egin diola euskarari oro har eta ETB1i bereziki. Behar bada, bai. Eta? Radio Euskadik mesede egiten al dio Euskadi Irratiari? Eta erdal eskolak ikastolen mesedetan ote? Auskalo euskal prentsa, literatura, liburugintza edo Interneta ez ote litzatekeen indartsuago izango aldi berean gaztelaniazkorik ez balego baina... hori al da daukagun herria?
Nola ikusten duzu euskal prentsa oro har?
Zail da gero bat-batean errezetak jartzen hastea. Baina, enbarazo guztien gainetik eta arrisku guztien azpitik, nik esango nuke Berria ez dela homologagarria, ETB1 ez den bezalaxe. Eta, osterantzean, Argia homologagarria dela, Euskadi Irratia homologagarria den bezalaxe. Nire ustez, eta ene iritzia eskatzen ari zara, ez gehiago eta ez gutxiago, ni euskal hiritar naizen aldetik, nekez bizi nintekeen Berria eta ETB1 egunkari eta telebista-kate bakartzat hartuko banitu eta, aldiz, nire burua aski informatua sentituko nuke Argia eta Euskadi Irratia astekari eta irrati bakartzat kontsumituko banitu. Ondotxo ezagutzen ditut ETB1n ahaleginak eta ez ditut batere zalantzan jartzen Berriarenak, baina bata zein bestea ez dira, tamalez, iristen. ETB1n oinarrizko ezina ez da diru-kontua, eskala edo dimentsio kontua baino. Zazpiehun lagunen harrobiak nekez eman dezake gehiago. Berriaren arazoa ez da harrobi-kontua.
Zein da arazoa?
Ba... Berriak ez duela Argiaren zein ETB1en bestekoahaleginik egiten euskal unibertsoari erantzuteko. Euskal unibertsoa Berriak gogotan duena baino zabalagoa da. Berriak publiko zabalago horri erantzuteko aukera galtzen dihardu eta, horretara, ez da berak bere buruari jarritako helmugara iristen ari.
Trantsizio garaian gaude komunikazio esparruan. Euskal komunikabide idatzien etorkizuna eta Internet eztabaidagai dira: agerkari elektronikoa, Bloga, egunkari nahiz astekarien euskarri elektronikoa.
Nire ama zenak esan ohi zuen ez dagoela liburu txarrik. Segurutik orain esango luke ez dagoela euskarri txarrik. Dena den, euskarriak baino askoz ere garrantzitsuagoak dira edukiak. Euskarri berrietara egokitu beharra ezinbesteko da baina ez nahiko, benetako balio erantsia edukietan dago. Euskal prentsa eta gainerako euskarrien erronkak edukietan daude. Euskarriak lantzean behin baino ez dira egokitzen, osterantzean edukigintzak egunero saiatu beharra eskatzen du. Sprinter gutxiago eta fondoko korrikalari gehiago behar genuke.
Eusko Jaurlaritzako kultura eta euskara zuzendari, eta hainbat sailetako zuzendari izan zinen. Zer eman/erakutsi dizu politikak?
Administrazio Publikoan lan egin izanak erakutsi izan dit “beste aldeko” ikuspegia. Esperientzia oinezkoen zebra-pasabidea bezalakoa da. Oinez bazoaz, gainera datozkizun autoei betozko ilunez begiratzen diezu, harrapatuko ote zaituzten beldur. Eta autoz bazoaz, berriz, “oinezko petral hori pasatuko al da behingoz” pentsatu ohi duzu. Horretara, autorik ez duen oinezkoak informazio gutxi du, eta beti autoan dabilena, berriz, nekez sartzen da oinezkoaren soinean. Nire ustez hiritar guztiek lan egin beharko lukete lau urtez Administrazioan.
Komunikazio zuzendari bezala aritu zara ere politikagintzan. Zein munta du komunikazioak gobernuen kudeaketan?
Aurreko erantzunaren ildo beretik, kazetari guztiek lan egin beharko lukete komunikazio publikoan zein pribatuan. Batean edo bestean sekula lan egin ez duten kazetariek ikuspegi erdia besterik ez dute. Enpresa pribatuan baino lan egin ez duten kazetariek uste dute enpresa publikoa konsigna politikoz josia dagoela, eta komunikabide publikoa besterik ezagutzen ez dutenek, berriz, enpresa pribatua askatasun-esparrua dela pentsatzen dute. Nik eremu bietan lan egin izan dut eta badakit askatasun gehiago dagoela kazetaritza publikoan pribatuan baino. Oso xinplea da. Komunikabide publikoetako Administrazio Kontseilua anitza da eta beti ere entzuteko gertu dago. Enpresa pribatuaren Administrazio Kontseiluak, ordea, ez ditu sekula zalantzan jarriko zuzendaritzaren aginte eta hierarkia.
Une batez, Eibarko alkatetzarako aurkeztu zinen. Zein testuinguruan izan zen, zein helburuz? Zer erakutsi dizute lan horiek?
Berak ez dakien arren, ni politikan parte hartu beharraz arduratzen hasi nintzen Garaikoetxearekin Zarauzko “Corderito”nean txakolin batzuk hartu ostean, 1975an edo. Bi hitzetan esan zigun demokrazia egunero landu beharreko sistema dela eta alderdiak, hain zuzen, demokrazian parte hartzeko tresnetako bat.
Hiru urte geroago, jelkidea ez izan arren, EAJk deitu ninduen hasi berri ziren erakundeetan euskara eta kultura alorrean aritzeko. Ondoren ETBren sorreran parte hartzeko zoria izan nuen. 1996an, berriz, Eibarko alkatetzarako aurkezteko eskatu zidaten. Ez zen nik gustukoen nuen aukera baina horrenbeste zor nion EAJri. Lau urtez Eibarko Industria udal-zinegotzi izanak eraman ninduen Eusko Jaurlaritzaren Industria Sailera Josu Jon Imazen eskutik eta, geroztik, hamar urte daramatzat modu batez zein bestez bere inguruan. Berrogeita bost urteotan hamarren bat nagusi izan ditut, nire aita zena tarteko, eta Josu Jon da segurutik sekula izan dudan “jefe”rik onena, Administrazio Publikoan, alderdi-politikan zein enpresa pribatuan.
Zein litzateke Amatiñoren komunikazio-aholkua?
Komunikazio-teoriaren berri jakin, baina ez praktikan jartzeko, besteek zer jakin dezaketen sumatzeko baino. Langile izan eta sekula ez gero epe motzean jokatu. Dei galduei erantzun eta efikaza izaten ahalegindu. Laguntzeko gertu ez daudenekin ez eztabaidatu. Sarri ez dago dakizun guztia esaterik, baina beti dago gezurrik ez esaterik. Eszeptiko samarra izan eta ez komunikabideen eraginik mitifikatu.
Zein da zure etorkizuna?
Etorkizuna? 64 urte ditut eta 45 urte kazetaritzan. Bizpahiru urte gehiago lanean iraun eta, gero, han-hemenka idazten jarraitu. Niri luze egiten zait eguna ezer idatzi gabe... oraingoz behintzat.
“EITBren eredua sortze beretik da elebiduna. Ezjakinean, gezurretan edo asmo txarrez ari dira ETB euskaraz sortu eta gero, nolabaiteko traizio eta iruzur eginez, gaztelaniari ekin ziola diotenak. Hori ez da egia”.
“Auskalo euskal prentsa, literatura, liburugintza edo Interneta ez ote litzatekeen indartsuago izango aldi berean gaztelaniazkorik ez balego baina... hori al da daukagun herria?”.
“1996an, berriz, Eibarko alkatetzarako aurkezteko eskatu zidaten. Ez zen nik gustukoen nuen aukera baina horrenbeste zor nion EAJri”. Luis Alberto Aranberri Mendizabal (Eibar, 1945) Luis Aranberri kazetaria da oroz gain, eta bereziki Amatiño izengoitiz ezaguna. 1970tik aurrera suspertu zen euskal gizarte-komunikazio berriaren mugimendua ordezkatzen duten kazetarietako bat da. Euskal kazetaritza modernoaren aro hau, Espainiako trantsizioa erakarri zuen euskal erakundetze-prozesuarekin batera gauzatu eta finkatu zen. 1964an, Zeruko Argiaren Eibarko berriemaile gisa hasi zen. Zenbat Gara informazio-sailari ekin zion 1972an. Deia egunkari berriaren Euskara eta Kultura sailaren erredaktore-lanetan hasi zen 1976an. 1983tik aitzina, Euskal Telebistaren Informazio Zerbitzuetako Zuzendaritzaz arduratu zen. Gero, birritan Euskal Telebistako Zuzendaria izan zen (1985-1986 eta 1991-1995). Politikan jardun du komunikazio arduradun gisara. Amatiño izeneko komunikazio-aholkularitzaren sortzailea da gaur egun.
