Luisa Etxenike. Idazlea: Ahaleginak kulturarekin duen harremanaren ideia galdu da, adimenaren askatasunak urrutiko espazioetara heltzea suposatzen duenaren ideia
2005-05-06
SALA, Teresa
GARMENDIA IARTZA, Koro
Nolakoak izan ziren zure hastapenak? Zerk bultzatu zintuen literaturaren arlorantz?
Nik beti izan dut idazle izateko gogoa. Baina garrantzitsuena ez zen idaztea bera, baizik eta idazle izan nahi nuela erabakitzea, munduan lekutxo hori beteko nuela. Gogoan dut oso txikia nintzenean liburuak hartu eta koadernoetan kopiatzen nola aritzen nintzen, neure burua itxuraz serioak ziren gauzak idazten ikus nezan. Geroago, literaturaz, literaturarekin eta literaturaren inguruan bizi nintekeela ikusi nuen. Eta literatur egitasmo bat eta estilo bat -edo asmoa bederen- ondo taxututa izan arte, ez nintzen literatura idazten hasi. Hori, hogei urte inguru neuzkanean gertatu zen. Ordurako asko irakurri nuen, oso gaztetandik hasi bainintzen irakurtzen, eta asko gainera. Musika literarioa entzuten nuen, baina ez nuen oso gustukoa. Gero, Erdialdeko Ameriketan denboraldi bat eman nuen bizitzen, Guatemalan, eta nik uste hango musikak, han irakurri nituen liburu batzuek eta beste errealitate bat ezagutzeak zehazki zer idatzi nahi nuen jakiten lagundu zidatela. Orduantxe hasi nintzen idazten. Han nengoela, “Silverio Girón” izeneko liburu bat idatzi nuen. Donostiara itzuli nintzenean, literatur lehiaketa batera aurkeztu nuen, eta irabazle suertatu nintzen. Eleberri hori Baroja argitaletxe donostiarrak eman zuen gerora argitara, eta pixkanaka lotura profesionala izaten hasi nintzen haiekin. Literatur aldizkari bat zuzendu nuen, bilduma bat ere bai... Nire lehendabiziko liburua argitaratzearekin batera hartu nuen nire ibilbide profesionala literatura edo kulturara zuzentzeko erabakia. Alboratu egin nuen Zuzenbidearen mundua. Mundu batetik atera eta beste batean nola sartuko nintzen pentsatzen, zinpeko interprete izateko titulua atera nuen. Horrela, denboraldi batean epaitegietako interprete lanetan ibili nintzen. Eta horrela lotu nituen bi munduak.
Hain garbi ikusten baldin bazenuen zure literatur zaletasuna, nolatan egin zenituen Zuzenbide ikasketak?
Atsegin nuelako Zuzenbidea. Orain ere gustatzen zait. Batxilergoan zientzietatik jo banuen ere, oso garbi neukan letretako karrera egingo nuela. Ez nuen filologia edo literatura bezalako karrerarik egin nahi, iruditzen zitzaidalako -eta zaidalako- hizkuntza akademizatuegia sormenezko idazmenaren kalterako izaten dela. Historia edo Zuzenbidea, bien artean zein aukeratu zalantzatan ibili nintzen. Atsegin nuen Historia, baina Zuzenbidea ideologikoagoa, dinamikoagoa eta errealitatearekiko hurbilagoa iruditu zitzaidan. Beraz, azkenean Zuzenbidea ikastea erabaki nuen. Eta ez naiz sekula erabaki horren damu izan. Zuzenbidea asko interesatzen zait. Munduarekin lotuta dago, eta batzuetan, gainera, eleberrietan -edo, behintzat, nire eleberrietan- sarritan agertzen den gatazken munduarekin. Abokatu idazle asko dago gainera, Petrarcatik hasita.
Literaturaren askatasunaren defendatzailea zaitugu, bere adar eta kontzeptu guztietan, eta emakumezkoen literaturaren edo emakumezkoek idatzitakoaren baliozkotasun eta existentzia aldarrikatzen duzu. Zeintzuk dira literatura mota honen ezaugarri nagusiak?
Nire emakumezkoen literatura arrazoi askogatik interesatzen zait. Lehenik eta behin, emakumea naizelako, eta generoari buruz hausnartzea garrantzitsua delako arlo guztietan. Herrialde honetan nahastuta gabiltza oraindik diferentzia eta ezberdintasunekin. Diferentziak daudela badakit, eta ia beti aberasgarriak iruditzen zaizkit, baina gizon eta emakumeen arteko diferentziak ezberdintasun iturri dira gure gizartean. Hori ez dago onartzerik, noski. Eta hemendik atera eta munduko beste herrialde batzuetara joanez gero, ikusiko dugu zenbait lekutan emakumeak baldintza erabat gaitzesgarrietan bizi direla. Beraz, niretzat funtsezkoa da generoari buruz eta emakume izateari buruz hausnartzea, bizitzako arlo guztietan; literaturan ere bai. Niri generoa artearen munduan aztertzea interesatzen zait. Nire ustez, literaturan eta tradizioan oinarritzen gara idazteko orduan. Emakumeen liburu asko irakurri ditut nik. Tradizio literarioaren baitan tradizio asko daude, eta hauetako bakoitza bereak sortzen joaten da. Niri dagokidanez, emakume askoren literaturan oinarritzen naiz: Marguerite Duras, Clarice Lispector, Virginia Woolf, Mercè Rodoreda… asko. Funtsezkoak dira niretzat. Nire obra askotan, generoari buruzko hausnarketak literaturaren etorkizuna nolakoa izango den ikertzera bultzatzen nau. Nire azken eleberrian, ez dago jakiterik pertsonaietako bat gizona edo emakumea den. Literaturak generoa ez zehazteko aukera ematen digu; hori ezin da beste eremu artistiko batzuetan egin. Interes handia daukat aukera horretan gehiago sakontzeko.
Sormenezko idazmenari buruzko eskolak ematen dituzu. Nolako jendea hurbiltzen zaizu klase hauetara?
Testuinguru ezberdinetan ematen ditut eskolak, baina, oro har, egunero idatzi behar izaten duen jendea etortzen zait. Zailtasunak izaten dituzte idazmenaren bidez beren desio edo ideiak azaltzeko. Beste modu batean irakurri nahi dute. Denok dakigu irakurtzen eta idazten. Baina nire ikasleek, orokorrean, idazmenari dimentsio artistikoa eman nahi diotela esango nuke, beren idazmena beste zerbait adierazteko gauza izan dadin, urrutirago joateko. Orokorrean, horrelakoak dira nire ikasleak; idazmenaren arlo artistikoa landu nahi dute, idazmenari esker urrutirago joan, gauza konplexu eta intimoagoak adierazi.
Zer ematen dizu idazmenak? Nolakoa da idaztearen plazerra?
Oro har, eta modu ulerterrazean esateko, nik literatura egiteko idazten dut. Niri garrantzitsuak iruditzen zaizkit hausnarketa artistiko eta estetikoa, eta artistak gizartean duen kokapena. Idazleok, gauza asko egiten ditugulako beharbada, eremu politikoaren agente bezala jarduten dugu batzuetan, gure diskurtsoak beste nonbait baleude bezala. Jakina, hiritarrak izanik, hori ere egin behar dugu, baina niri interesatzen zaidana artistaren eta espazioaren ideia da, erantzukizun eta adierazpenak, nola iragaiten diren bizitza eta mundua iragazki estetikotik, etab.
“Eleberri handiren” bat egitea al duzu xede gisa?
Xedea baino gehiago, beldurra dela esango nuke. Nire beldurra, liburu berriak egiteko asmorik ez izatea da. Liburu bakoitzean, gauza berriak egitea gustatzen zait. Ikerketa estetiko eta artistikoa, nire ustez, formari buruzko ikerketak dira funtsean. Zenbait formari buruzko kuriositatea sortzen zait... Normalean literatura zinema edo irudiarekin alderatzen da. Nik sekula ez ditut liburuetan irudiak faltan bota, besteak beste idazmena oso plastiko eta ikusterraza izan daitekeelako. Baina faltan bota ditut, ordea, alderdi akustikoak; ondo legoke zenbait gauza entzun ahal izatea. Liburuak entzungarri bihurtzea, oso ikerketa interesgarria iruditzen zait. Argitaratu berri dudan liburuan, “Los peces negros”-en, pertsonaietako batek disko bat kaleratzen du, eta disko hori kanpoan ere egiten ari gara. Hori, niretzat, oso interesgarria da. Orain idazten ari naizen liburuak “Versión Original” du izena, eta zinemarekin lotuta dago. Hurrengoak, berriz, harreman handiagoa izango du iraganarekin, etorkizunarekin baino. Iruditzen zait eremu honetan zer aurkitu dagoen bitartean, idazten jarraituko dudala. Aurkikuntza eta mugimendua izango lirateke nire ildo nagusiak.
Nola idazten du Luisa Etxenikek? Zein da zure eguneroko dinamika?
Nik nahiko garbi izaten ditut istorioak. Ez hain garbi, ordea, egiturak edo formak. Hasieran hurbilpen lana egiten dut, papertxoak prestatu, nahasmendua sortu, koadernoak idazten hasi... Eta egun batean, bat-batean, dena oso garbi ikusten duzu. Zenbaitetan, lanean ordu asko ematen ote ditudan galdetzen didate; nik ez dut uste lanaren kontua denik, arreta kontua baizik. Hasieran libre naiz liburuetan sartu eta ateratzeko, baina gero, idazten jartzen naizenean, dagoeneko barruan sartuta egoten naiz, eta dena jarraian egiten dut. Baina, horretarako, egitasmoak ondo landuta egon behar du, behintzat formari dagokionez. Hasieran, batik bat adimenari eragin behar zaio. Paperean idazten hasten naizenerako, prest daukat buruan egitasmoa. Barne solasaldia izaten da, bakarrizketa lana.
Zer derizkiozu gaur egungo gazteen literatur mugimenduari?
Irakurtzen ditudan gauza batzuk oso interesgarriak iruditzen zaizkit, eta beste batzuk ez hainbeste. Nire ustez, arazo garrantzitsu bat daukagu: literatura gizarte literarioarekin lotzen dugula, argitaletxeen industriarekin. Izen horrek berak adierazten du arlo honetan merkatua bere arauak inposatzen ari dela. Gazteen literaturari dagokionez, gauza batzuk ondo daude, baina zalantza batekin gelditzen naiz beti: zenbat gauza galtzen ari ote naizen, zenbat gauza idazten ote diren liburu-dendetara iristen ez direnak. Literatura mota bat berdinegia da; dena elkarrengandik hurbilegi dago. Eta hori gertatzen da kanpotik begiratzen dugulako, zeren ezberdintasun batzuek egon beharko dute. Orain, adibidez, Internet bidez argitaletxe txikiak ezagutzeko aukera daukagu, eta beste gauza batzuk entzutekoa. Hirian kultur ekitaldiak antolatzen ere ibiltzen naiz, jendea gonbidatzen, besteen iritziak entzuten, etab. Nire ustez, bakoitzak ahalegin bat egin behar du gauzak aurkitzeko, industriaren arloak errealitate asko estaltzen dituelako. Hori, gazteek idazten duten literaturari dagokionez.
Eta zer esango zeniguke literatura gazteari buruz?
Hori erlatiboa da, zeren idazle zahar batzuek liburu gazteak idazten dituzte, eta idazle gazte batzuek liburu zaharrak. Horrek ez du adinarekin zerikusirik, egitasmo motarekin baizik. Orokorrean, gaur egun argitaratzen denak, ni gazte edo nerabea nintzenean argitaratzen zenak baino askoz ere arrisku gutxiago hartzen ditu. Nerabe nintzela zinemara joaten nintzenean, Passolini edo Viscontiren filmak ikusten nituen, batzuk aipatzearren, baina gaur egungo pelikulak oso berdintsuak dira elkarren artean. Gaztetan, “Rayuela”, “La ciudad de los perros”, Faulkner eta abar irakurtzen genituen, gaur egungo jendeari zailak iruditzen zaizkion liburuak. Carlos Fuentesen “La muerte de Artemiro Cruz” liburuak txundituta utzi ninduen. Bera bai arriskatzen zela. Gaur egun, literatura zaharragoa egiten da, idazleak hemezortzi urte besterik eduki ez arren.
Koldarkeriagatik beharbada?
Ez, ez dut uste horregatik denik. Nire iritzian, arazo hori azaletik azter daiteke, eta erru guztia industriari eta merkatuari bota, baina, erroetan sakonduz gero, iruditzen zait arazo horrek anbizio intelektualarekin duela zerikusia. Nire ustez, galdu egin da ahaleginak kulturarekin duen harremana, adimenaren askatasunak urrutiko espazioetara heltzea suposatzen duenaren ideia. Obra batzuekin modu lasai eta aberasgarrian elkarrizketatzeko, ahaleginak egin behar direla, prestakuntza bat behar da, informazioa, anbizio intelektuala. Baina gizarteak ez du jendea horretarako hezten, baizik eta pelikulen purea ikusteko eta eleberrien purea irakurtzeko. Eta horrek ez dauka zerikusirik ez Euskadirekin, ez Espainiarekin, ez Europarekin. Horrek munduarekin du zerikusia: industria artistikoak debate artistikoaren lekua hartu du. Gaur egungo jendeari zailak iruditzen zaizkio “Rayuela” edo “La ciudad de los perros” bezalako eleberriak. Zailak izango ziren nik hamabost urte neuzkanean, baina zailtasun hori erronka ere bazen. Eta mundu horretan sartzen ginen ulertezina zelako, eta eroso sentitu ahal izateko prestakuntza, heldutasuna eta esperientzia behar genituelako. Hori guztia aldatu egin da. Nik beti esaten dut liburu horiek gaur egun ziurrenik ez luketela argitaletxerik aurkituko. Hori oso garbi ikusten dut sormenezko idazmenaren eskoletan, ikasleek esaten didatenean oso zaila dela idaztea. Jakina, baina hori da hunkigarriena. Behin batean, telebistako programa batean Paco de Lucíari galdetu zioten zenbat orduz jo behar izaten zuen gitarra bere aitaren aginduz. Elkarrizketatzaileari begira gelditu, eta “orduro” erantzun zion. Behar duen denbora eskaini behar zaio. Ni oso tenis zalea naiz, eta gogoan dut nola behin, nire idoloetako batek, Wimbledon txapelketako final batean, arazoak zeuzkan bere errebesarekin. Halere, irabazi egin zuen. Baina partida amaitutakoan, lauzpabost ordu eman zituen entrenatzen, errebes hori hobetu nahian. Agian muturreko kasua izan daiteke hori, baina arteak hainbat gauza eman behar dizkizu. Literaturak, beste inongo istorioren antzik ez duen istorio bat kontatu behar dizu. Hor dago gakoa. Gako horrek pasahitz bat eskatzen du, eta pasahitz hori norberak idatzi behar du. Hori da ezberdintasun nagusia; hori da gaurko literatura gaztea zein den esan ahal izateko berreskuratu beharko genukeena.
Zure iritzian, galdu egin al da kulturak izaten duen haustura perspektiba?
Purismoa galdu dugu, eta purismo hori, artean, haustura izaten da beti. Dinamismoa, errebeldia, forma berriak. Hemen nahastu egiten ditugu errebeldia eta eskandalu edo probokazioa. Baina hori, berez, ez da deus ere. Aurrekoa puskatzeko, prestakuntza ona behar da; zerbait apurtzen ari zarela jakiteko, lehendabizi ezagutu egin behar duzu. Dena dela, egia da bakoitzak bere modura egin eta transmititzen duela; mundu honetan gero eta uharte txiki gehiago dauzkagu bestelako gauzak ere egiteko. Jendeari honen guztiaren berri eman behar zaio.
Ikusten al duzu zure burua idazmena ez den beste zerbaitetan? Ez. Pentsatu ere ezin dut. Beldur naiz egunen batean idazteko gogorik gabe geldituko naizen. Nik uste, hori litzatekeela nire kasuan zahartzaroa: idazteko edo irakurtzeko gogorik ez izatea. Dena den, posible da ikerketa artistiko horretan bat-batean ikustea beste bat dela adierazpide artistikoa. Baina pentsatu ere ezin dut egin zertan arituko nintzatekeen literaturatik kanpo. Luisa Etxenike Donostian jaioa. Zuzenbidean lizentziaduna. “La historia de amor de Margarita Maura” ipuin bilduma eta “Silverio Girón” eta “Querida Teresa” eleberriak eman ditu argitara, eta, baita “Efectos secundarios”, “El mal más grave” eta “Ejercicios de duelo” liburuak ere. Zutabe bat idatzi ohi du El País egunkarian, eta, hainbat urtetik hona, sormenezko idazmenari buruzko tailer bat zuzentzen du.
