Luisa Etxenike. Idazlea: Berdintasuna ez da desberdintasuna ukatzea, bereizketa ukatzea baizik
2010-01-15
SALABERRIA, Urkiri
BELAXE. ITZULPEN ZERBITZUA
1957an jaio zinen. Zer egunetan?
Uztailaren 10ean. (Irribarre egiten du) Prousten egun berean... Seinale ona dirudi, baina ez dugu konparaziorik egingo (barrez hasi gara).
Beraz, uda betean jaio zinen. Zer oroimen dituzu haurtzaroaz? Adibidez, nola ospatzen zenituen urtebetetzeak?
Urtebetetzeen gaia aipatu duzunez, frustrazio txiki bat nuela gogoratzen dut. Nire eguna eskola-garaitik kanpo tokatzen zenez, gelan ez nuen egiten jaitxorik eta ez nuen banatzen gozokirik, beste haurrek bezala.
Baina ospatzen zenuen...
Bai, etxean, laguntxo batzuekin. Tira, gaiari nolabaiteko zentzua bilatzeko, haurtzaroan gauza asko oso azkar ulertzen direla esango dizut. Adibidez, aipatu dudana, alegia, pozik edo zoriontsu egoteko moduko uneetan alderdi ilunen bat ere ikus dezakegula, baina alderdi ilun horrek ez digula argitasuna itzali edo hondatu behar.
Ba al duzu anai-arrebarik?
Ahizpak. Denok gara neskak. Baina ez dut ingurune femeninoagoa edo maskulinoagoa izan dudan sentsaziorik, ikastetxe misto batean ikasi bainuen. Garai hartan ez zen batere ohikoa.
Non ikasi zenuen?
Donostiako ikastetxe frantsesean. Oraingo eskolak mistoak dira, salbuespen bakarren bat izan ezik, baina orduan kontrakoa gertatzen zen. Dena den, guri neska-mutilak gelan elkarrekin egotea normala iruditzen zitzaigun.
Baina zuek “desberdinak” zineten, gainerako haurrekin alderatuta...
Bai, eta horrek agian xehetasunei gehiago erreparatzera eramaten zaitu. Idazleentzat eta oro har artistentzat garrantzitsua da besteentzat hain nabarmenak ez diren gauzez konturatzea.
Haurtzaroan, ezohiko eskolatze modu horren ondorioz, neska-mutilak elkarrekin haztearen garrantziaz jabetzen hasiko nintzen, nonbait.
Hezkidetza nagusi den arren, oraindik ba al dago... desberdintasunik?
Bai, jadanik bertan behera egon behar luketen kode jakin batzuek hor diraute oraindik, hedatzen jarraitzen dute. Hori guztia sexismoari loturik dago, neskak halako batean zenbait gaitasun intelektual erakusten lotsatzearekin, edo alderantzizko jokaerarekin. Bistakoa da aipatutako kode sexistak sakon errotuta daudela, eta eskolak gainditzen saiatu behar duela. Neska-mutilak elkarrekin heztea funtsezkoa da, baina hezkuntza-sistemei arreta handiagoz erreparatu behar diegu, aipatutako kodeak gehiago heda ez daitezen.
Alderdi hori zure artikuluetan islatu ohi duzu.
Bai. Ikastola baten ondoan bizi naiz, eta leihotik begiratuta argi ikusten dut jolastokiko espazioak eta hezkuntza-esparruak oso desberdin banatzen direla. Hau da, gehienetan lauzpabost mutil baloiarekin ibiltzen dira jolastokiko eremu osoan zehar, eta neskak ertzetan geratzen dira, beste jolas batzuetan arituz. Ez da nahikoa gelan neska-mutilak gelan elkarrekin egotea, berdintasunezko eta sexismorik gabeko kodeak egunez egun bete eta hedatu behar dira.
... eta alor guztietan.
Bai, noski. Eskola ez dago bakarrik, eta gurasoek ez dute zertan bakarrik egon. Ildo horretan, balioen hedapenean parte hartzen duten hezkuntza-instantziak oso ugariak dira gaur egun. Eskolan gauza bat irakasten bada, etxean beste bat eta publizitatean edo komunikabideetan hirugarren bat, zeharo desberdina, alferrik ibiltzeaz gain, oso kontraesan, tentsio eta frustrazio kaltegarriak sorraraziko ditugu. Gainera, kontuan hartu behar da publizitateak eta komunikabideek sekulako boterea dutela, eta beren mezuen indarra eta eraginkortasuna ikaragarriak direla. Laburbilduz, haurtzaroak nigan zer arrasto utzi dudan esango dizut: txiki-txikitatik hasi nintzen gauza jakin batzuei erreparatzen eta literaturako hezkuntza- eta prestakuntza-oinarriak finkatzen. Oinarri horiei esker, gerora askatasunez aukeratu ahal izan nuen.
Ba al duzu inolako loturarik hezkuntza-alorrarekin?
Besteak beste, sormenezko idazketa-tailerra dut, eta hainbat hezkuntza-alorrekin ditut harremanak. Literaturari dagokionez, hezkuntza-sistemak baztertuta geratzen ari direnez, literaturaren bidea urratu nahi duten gazteek oso prestakuntza txikia dute, ia hutsaren parekoa. Ondorioz, are ahalegin handiagoa egin behar izaten dute.
Orduan, haurtzaroa funtsezkoa da, ezta?
Bai. Kontua ez da berdintasunezko hezkuntza ematea eta kito, besterik gabe. Gazteei hezkuntza egokia eman behar zaie, gerora askatasunez aukeratu ahal izan dezaten.
Zer da berdintasuna?
Berdintasuna ez da desberdintasuna ukatzea, bereizketa ukatzea baizik. Gauza bat da desberdina izatea, denok baikara desberdinak, baina bereizketak egitea oso bestelakoa da. Gizakioi bizitzan zehar sortzen diren aukeretan egoki moldatzen lagunduko diguten hezkuntza-oinarriak finkatzea da kontua, eta, oinarri horietatik abiatuz, hazten joatea. Ildo horretan, itxuraz gauzak oso ongi dauden eta egitura handiak ditugun arren, gure hezkuntza-sistemak errotik berrikusteko premia larria dugula uste dut.
Zeregin horri ekiteko prestatuta al gaude?
Gizarteak, egoeraz jabeturik, hala eskatzea espero dut.
Baina gurpil zoroa da hori: hezkuntzarik hartu ez duena ez da jabetzen benetako premiez.
Bai, baina aipatutako eskaria beste instantzia batzuek ere egin dezakete. Nire ustez, badakigu nola egin behar den, eta erantzukizunak hartu behar ditugu. Izan ere, gurpil zoroa da, oso prestakuntza eta kontzientziazio eguneratuak behar ditugulako ezinbestez, baina beste instantzia batzuetara jotzeko aukera ere hor dago. Horregatik, krisia onerakoa izango dela iruditzen zait, gogoeta egitera eta zenbait gai berrikustera bultzatuko gaituelako.
Adibidez?
Ekonomiaren alorrean, zenbait ekonomia-eredu zaharkituta daudela diote batzuek, eta zenbait hezkuntza-alorretan ere beste horrenbeste ari da gertatzen...
Itzul gaitezen zure literatura-ibilbidera. Etxeko norbaitek piztu al zizun literatura-zaletasuna?
Etxean denek irakurtzen zuten. Idazlerik ez zegoen, ordea, aitaldeko aitona izan ezik, nolabait. Kulturaren eta musikaren mundua oso gogoko zituen, eta jai herrikoei eta folkloreari buruzko artikuluak idazten zituen. Gurasoak nola hezi ninduten azaltzeko, aski da hiru ideia aipatzea. Zer ikusi, hura ikasi. Irakurri egiten zuten eta kultura-zaleak ziren, eta nik, jakina, hori guztia ikasi nuen. Hona hemen bigarren ideia: hobe jakitea, edukitzea baino. Jendearen artean bereizketa hori egiten jarraitzen dut: batzuek nahiago dute edukitzea, jakitea baino. Eta azkenik, neska izan arren, mutilen aukera berberak dituzu: nahi duzuna egin eta lor dezakezu. Hiru oinarri horiek eman dizkidate, eta horrelaxe hezi naute. Horregatik aukeratuko zuten ustez ikastetxe frantsesa, alabei eman nahi ziguten hezkuntza motatik hurbilen zegoelako. Egia esan, frankismoa nagusi zela, gure hezkuntza ezin hobea izan zen.
Hezkuntzari izugarrizko garrantzia ematen diozu...
Bai, mundu guztiak aukera hori izan behar lukeela uste dut. Diktadura bukatu ondoren, trantsizioaren garaian, horixe zen gure nahia: hezkuntza-sistemetan beste alderdi batzuei sarbidea ematea, pentsatzen ikasteko, askatasunean hezteko eta bestelako helburuak lortzeko nahia pizteko. Funtsezkoa da gizartean era guztietako asmoak, izaerak eta pentsaerak egotea, eta guztiei tokia eta oinarriak ematea. Ni ez nago batere gustura hezkuntza-sistema nola bideratu den ikusita, eta nire etsipena behin eta berriz adierazi izan dut. Kulturaren pedagogia-alderdian buru-belarri inplikatu naiz, eta hala egiten jarraituko dut, funtsezkoa iruditzen zaidalako. Askatasuna eta kritika-gaitasuna elkarri zeharo loturik daude, eta kritika-gaitasuna pentsamenduaren muskuluari eta pentsamenduaren bazkari loturik dago erabat. Hezkuntza aldatu egin behar dugu. Gure herrialdeak inoiz baino aberatsagoak eta libreagoak dira, eta gure hezkuntza-sistemak zalantzaz beteak eta hala-moduzkoak. Paradoxa hori onartezina da.
Orain, zure ibilbide profesionalaz mintzatuko gara. Nahi baduzu, itzultzaile-lanarekin hasiko gara.
Planteamendu interesgarria iruditzen zait, idaztea itzultzea baita. Azken finean, literatura-hizkuntza beste hizkuntza bat da, arruntaren oso antzekoa, baina ez berdin-berdina. Literatura-hizkuntza oinarri hartu eta literatura-hizkuntza edo -adierazkortasuna itzultzea, islatzea eta sortzea, hain zuzen, idazle ororen ohiko edo eguneroko jardunbidea da. Ildo horretan, idazten dugun bakoitzean itzuli egiten dugu. Itzulpengintzaren beste zentzuari dagokionez, itzulpen-lan asko egin ditut frantsesetik gaztelaniara.
Hizkuntzek pentsamendua sorrarazten dute? Inguruko gauzei ematen dizkiegun izenek gure mundu-ikuspegia baldintzatzen dute?
Tira, galderan diozunarekin ados nago, baina beste modu batean adieraziko nuke. Lehenik eta behin, baldintzatu aditza ez nuke erabiliko, murriztailea delako. Hizkuntzak tokian tokiko gizartearen imaginarioa itzultzen du, goxotasun liluragarriz adierazten du, baina hori ez du egiten hizkuntzak berak soilik, jendeak emandako erabilerak baizik. Goxotasun hori aparta da benetan, eta hamaika erabilera du. Egia esan, kulturen eboluzioaren berri ematen duten hurbileko elementu goxo horiek hizkuntzan islatzen dira. Horietatik abiatuz, ikuspegi anitzak finkatzen dira. Egia da hizkuntzak historiaz mintzo zaizkigula, gizarte bakoitzeko elementurik garrantzitsuenez... Hori guztia ikus dezakegu. Adibidez, eskimalek hitz asko erabiltzen dituzte elurra izendatzeko; Magreben, ziurrenik, ez dituzte horrenbeste behar izango. Hau da, hizkuntzek argi erakusten dute zeri eman dioten garrantzia tokian tokiko gizartean. Esate baterako, frantsesa oso hizkuntza eufemistikoa da, eta gauzak oso dotore adierazten ditu. Beste hizkuntza batzuk askoz ere zuzenagoak dira, eta gauzak gordintasunez adierazteko joera dute. Gaztelaniak joera hori du, batzuetan. Ondorioz, ez dut uste hizkuntzek baldintzatu egiten duenik; aitzitik, gizarteen historia eta imaginarioa zehatz-mehatz ezagutzeko eta arakatzeko aukera ematen digute. Natalia Ginzburgek Léxico familiar (Etxeko hiztegia) izeneko liburu bikaina idatzi zuen, bere familiako eta hiztegiko esamoldeetan oinarrituz.
Beraz, hizkuntzek ez dute baldintzatzen...
Ez, betiere hizkuntza batetik bestera askatasunez igarotzeko aukera ematen duen prestakuntza hartuz gero. Gazte batzuek ez dute beren hizkuntza erabiltzen; beren hizkuntzaren gatibu dira. Kasu horietan, baldintzatzeaz gain, gatibu bihurtzen ditu, arazo larria sortuz. Askatasuna lortzeko eta nork bere aukerak benetan egin ahal izateko, nahitaezkoa da oztopoak eta hesiak eraustea.
Zergatik aukeratu zenituen zuzenbide-ikasketak?
Bi arrazoirengatik funtsean. Zuzenbidea gogokoa nuen. Interesgarria iruditzen zitzaidan, eta gizartetik hurbil zegoela ere bai. Zuzenbidean, gizarteak izan behar dituen ezaugarriei buruzko gogoeta-esparrua mamitzen da: zein diren printzipio nagusiak eta zer berme ziurtatu behar diren printzipio horiek benetan gauzatzeko. Bigarren arrazoia honako hau da: literatura-sorkuntza eta literatura-ikasketak ez zitzaizkidan bateragarriak iruditzen. Horregatik ez nuen aukeratu filologia edo letren adarreko beste karreraren bat. Idazleak prestakuntza performatiboagoa behar duela pentsatu izan dut beti, hau da, ikasketak eta sorkuntza uztartu behar dituela. Nik, jakina, zuzenbide-karrera egiteaz gain, literatura ikasten jarraitu nuen, neure kontura edo aurkikuntzaz aurkikuntza. Literatura-prestakuntzaren oinarria irakurtzea, irakurtzea, irakurtzea, irakurtzea, irakurtzea eta irakurtzea da... aurreiritziak uxatuz. Ikasleei beti esaten diet edozein adinekin has gaitezkeela idazten, eta ongi idazten, edo, behinik behin, irakurtzen. Baina ikasleak hain atzeratuta ibiltzea... penagarria iruditzen zait.
Zein da idazleen funtzioa, gaur egun?
Mundua zertan den ikusita, espezie babestuak izango gara laster. Idazketak, arteak bezala, funtzio ugari dituela uste dut. Batetik, giza zoriontasunaren baitan, berehalako erabilgarritasunik ezaren eta gauzei ematen diegun balioaren arteko lotura oso agerikoa da. Hau da, berehala beste erabilera bat eman dakiokeen pragmatismo horrek zorigaitzeko bihurtzen gaitu; berehalako balio kontagarririk gabeko gauzek ematen digute zoriontasuna. Ironiaz baliatuta, zerbait esango dizut. Galzoriko espezieak dituzten baso-eremuak babestu egiten ditugu, eta liburuak ere hiztegien, hitzen eta kontzeptuen natura-erreserba handiak dira; iraun egin dezakete edo galdu egin daitezke. Literaturak errealitateari erreparatzen dio, puntualtasunaz kezkatu gabe. Kafkak zioenez, aurreratzen den erlojua da idazlea .
Galzorian egoteaz hitz egin duzunez, oso gaixorik dauden hitzak “sendatzerik” ba al dagoen galdetu diot neure buruari.
Ororen gainetik, kakofoniaren bolumena murriztu egin beharko genuke. Hitz asko ez daude gaixorik, hilda baizik, halako zurrumurru antzeko bat besterik ez dira. Durundi berriak sortu behar ditugu. Hitzek balioa izaten jarraitzen dute, baina hainbat testuingurutan ez dute soinurik edo oihartzunik egiten. Ondorioz, lehen urratsa isiltasunaren eremu handia sortzea izango da, eta bigarrena, berriz, konbinatzeko aukera berriak sortzea eta testuinguru berrietan kokatzea, horietako batzuk agian bitxiak izan arren. Bizitza asko bizitzeko, heriotza askotan hiltzeko prest egon behar dugula zioen Wildek. Hitzei beste bizitza bat emateko, testuinguru jakin batzuk hilkorrak direla ikusi behar dugu... eta saihestu egin behar ditugu. Horregatik, liburu bat irekitzen denean ahots bat mintzatzen da, eta, ahots horren bidez, testuinguru berri bat sortzen da. Hizkuntzaren iruzurrei eta desjabetzeei uko egin behar diegu, askotan politikariek sorrarazten baitituzte, asmo txarrez.
Beraz, hitzak sendatu egin daitezke. Hizkuntza gehienak hiztunak baino jakintsuagoak dira. Are gehiago esango dizut: ongi erabilitako hitzek sendatu egin dezakete.
Elkar agurtu baino lehen, bitxikeria bat... Zer da birdwatching delakoa?
(Barre egiten du) Nire zaletasunetako bat. Mendialdera joatea eta hegaztiak behatzea da. Testuinguruen gaiari helduz, naturaren durundietan murgildurik, norberaren jarrera aldatu egiten da. Iristen zarenean, ozenki hitz egiten duzu, urrats irmoak ematen dituzu... eta ez duzu txori bat bera ere ikusten. Gozatzeko, baretu, lasaitu eta eremuarekin bat egin behar duzu... Hitza izan behar duzu naturaren esaldi perfektuaren baitan. Han, denbora mantsoago igarotzen da, eta adi-adi egon behar duzu, belarriak erne, kantak bereizi ahal izateko. Beste horrenbeste gertatzen da irakurtzerakoan ere. Liburu bat irekitzen dugunean, hitz guztiak batera entzuten ditugu, baina, gutxika, testuan aurrera egin, jabetzen hasi eta txorien kantak, ibaien zurrumurrua, zuhaitz motak... bereizten hasi ahala, harreman paregabea sortzen da, eta ezjakintasunak inoiz ere ematen ez duen partaidetza-sentipena ernaltzen zaigu. Irakurtzea partaide bihurtzea da, ezagutzaren bidez. Luisa Etxenike (Donostia, 1957) El ángulo ciego (2009ko Euskadi Saria), Los peces negros (2005), Vino (2000), El mal más grave (1997) eta Efectos secundarios (1996) nobelak argitaratu ditu. Era berean, Ejercicios de duelo (2001) eta La historia de amor de Margarita Maura (1990) kontakizun-liburuak kaleratu ditu. Bere kontakizunak antologia ugaritan argitaratu dituzte. Azkena Un deseo propio. Antología de escritoras españolas contemporáneas izan da, Inmaculada Pertusak eta Nancy Vosbrugek kaleratua. Jacques Roubaud (Algo negro), Jean-Michel Maulpoix (La cabeza de Paul Verlaine) eta Claude Lanzmann (Alguien vivo pasa) idazleen liburuak frantsesetik gaztelaniara itzuli ditu. Iritzi-zutabea idazten du El País egunkariko Euskal Herriko edizioan. Duela hainbat urtetatik, sormenezko idazketa-tailerra zuzentzen du. Literaktum jaialdiko antolatzaile-batzordeko kidea da. Emakume Idazleen Nazioarteko Topaketen koordinatzailea da. Donostian antolatzen dituzte, 1987tik. 2007an, Frantziako gobernuak Arteen eta Letren Ordenaren Zaldun izendatu zuen. Hainbat zaletasun ditu: besteak beste, birdwatching eta arku-jaurtiketa.
