José Antonio Sistiaga. Margolaria eta zinemagilea: Artea ez da nire bizimodua bakarrik: nire bizitza da
2005-03-11
SALA, Teresa
Nola jakin zenuen margolaria izan nahi zenuela?
Bospasei urte neuzkanean, nire gurasoen laguna zen Linazasoro sendagilearen etxean Velázquez-en Bredako amore ematea obraren kopia bat ikusi nuen, bere aitona batek egina. Etxe hartara joaten nintzen bakoitzean, koadro hori ikusteko baimena eskatzen nion, eta horrenbesteko interesa nuela ikusita, azkenean kopia haren egilearen akuarelen kaxa oparitu zidan. Koadro hori ikusteak sortzen zidan zirrara estetikoa izan zen margolari izatera eraman ninduena.
Autodidakta zarela esaten duzunean, akademiatan ibili gabea zarela adierazi nahi duzu?
Bai. Parisera bizitzera joan nintzenean, 50eko hamarkadan, senide batek Arte Ederren Eskolan eman zuen nire izena, baina hilabete eta erdi besterik ez nuen jasan hango giroa. Berehala konturatu nintzen nik ez neukala han zer egiterik. Arte Ederren Eskolan irakasten zutena baino askoz ere aberasgarriagoa iruditzen zitzaidan kalean, galerietan eta erakusketetan ikus zitekeena, eta leku ezberdinetako jendearekin harremanetan egotea.
Askatasuna, nire ustez, erantzukizunaren sinonimoa da. Eta erantzukizunaren sentipena askoz ere argiago agertzen da norbera museoetara joaten eta koadroak kopiatzen hasten denean. Bakoitzak bere gain hartu behar ditu hartzen dituen erabakien erantzukizuna, eta aurrean izan ditzakeen zailtasunen ardura ere bai. Ikasbide hau besteak baino askoz ere azkarragoa da. Horregatik, ez dut ulertzen nolatan gaur egun inor ez den museotara kopiatzera joaten, batez ere artista bilakatu nahi badute.
Nolanahi ere, hautu horrek izango ditu bere arriskuak ere...
Artearen aldeko apustua egitea, hori da benetako arriskua! Artista guztiek izan dute zailtasunik; behintzat egiazko artistek. Artista autodidaktaren adibiderik garbiena Van Gogh dugu. Eta bere obrarekin erabat konprometituta zegoen arren, bere garaikoek ez zuten ulertu. Baina badira nigan sekulako eragina izan duten beste margolari batzuk; hala nola, Manuel Duque, hila jada, 1955ean Parisen ezagutu nuena. Pintura garaikidearen berritzailerik handienetarikoa izan arren, erabat ahaztuta dago. Izan ere, merkataritzaren inguruko zirkuituetan ibiltzen ez dena ez da ezagutzera ematen. Sistiaga eta Duque, 1996.
Edonola ere, niri behintzat ez zait batere axola jendeak ni ulertzea edo ez ulertzea, ezaguna izatea edo ez izatea. Horrelakorik nahi izan banu, ekonomialaria egingo nintzen.
Baina artea zure bizimodua al da?
Artea ez da nire bizimodua bakarrik; artea nire bizitza da.
Nik etengabe kritikatzen ditut besteak eta nire burua bera. Ez da oso atsegina, baina horrelakoa naiz. Ezinbestekoa iruditzen zait artista batek bere buruarekiko sen kritikoa izatea, ezin baita dena baliozkotzat eman. Beharbada harropuzkeria irudituko zaizun arren, aitortu behar dizut 70eko hamarkadan nire ekoizpenaren %80a baino gehiago zaborretara bota nuela, eta handik hogei urtera, nik alferrekotzat jotakoa Bilboko Arte Ederren Museoko erakusketa batean ikusi nuela. Tira, esaten dudan legez, inguruabarrak edonolakoak izanda ere, ni ni naiz. "Cosmos". Olio/tela 300 X 500 zm. 2002
Zazpi seme-alaba dauzkazu. Ez zitzaizun samurra egingo horiek guztiak arteak emandako diru-sarrerekin heztea.
Gorriagoak ikusiko zituen Vermeer-ek, hamabost seme-alaba izanda. Baina bakean eta lasaitasunean bizi ziren, “douceur de vivre” zeukaten. Hori sormenari bete-betean emanda bizi denak bakarrik lor dezake, eta beste batzuentzat funtsezkoak diren gauza askori uko eginez.
Hamar edo hamaika urte nituenean, Sandrini komiko argentinarraren pelikula bat ikusi nuen, Mientras el cuerpo aguante izenekoa. Eta, han, honako gag hau azaldu zen: protagonistak, langabeziako bulego batean zain dagoela, paperean bildutako ogitarteko bat ateratzen du sakelatik. Aldamenean duen emakumea begira-begira gelditzen zaio, ahozabalik, eta orduan, Sandrinik, ogitartekoa usaintzen uzten dio. Eta biek usaindu dutenean, berriz ere sakelan sartzen du. Pelikula horrek batxilergo osoak baino askoz ere gehiago hezi ninduen, margotzen aritzeko nola bizi beharko nuen erakutsi zidalako.
Hala eta guztiz ere, ez dugu ahaztu behar Sandriniren filmekin dibertitzen zen haur hura Gerra Zibilean Ondarretan preso sartu zuten errepresaliatu baten semea zela. Nire aita apaiz militar batek, Antonio Díez Martínek, eta bere anaia Juliok salatu zuten, Donostiako zorigaiztoen memoriako bi pertsonaia makabrok. Eta aita kartzelatik atera orduko, tiro bat bota zioten hiriaren erdian. Ozta-ozta atera zen bizirik. Horrela txertatu ninduten apaiz eta militarren aurka. Giro horretan hezi nintzen. Eta hementxe nago... Mientras el cuerpo aguante. "Calido es el fuego". Olio/tela 210 X 333 zm. 2001
Zeure iritzian, tasun natural bat izan behar al du artistak?
Nik behatzeko gaitasunean sinesten dut batez ere. Bakardadean behatuz, barrua landuz, denboraren goseak egon gabe. Ezin dugu emozio bati etekina atera nahian ibili. Gehien gustatzen zaidan irudietako bat, haur bat museo batean obra artistiko bati begira dagoenekoa da.
Irudi horrek badu loturarik haurrei prestakuntza estetikoa emateko daukazun nahiarekin.
Bai, hala da. Parisen oso esperientzia interesgarria ezagutu nuen, haurren bat-bateko sormenean oinarritua. Haurren esku material batzuk uzten zituzten, eta haurrek aukeratzen zituzten paperaren neurria, koloreak eta gaia. Kontua zen haurrak berak izatea bururatzen zitzaizkien galderen erantzunak bilatuko zituztenak, Stern izena zuen irakaslearekin elkarrizketan arituz. Teknika hori bera hemen aplikatzen hasi nintzen, eta oso positiboa iruditu zitzaidan. Helduak harrituta gelditzen ziren haurrak horrenbeste orduz isilik ikusita, beren lanean buru-belarri. Haur bakoitza, egiten ari zenaren erantzule sentitzen zen. Lau urte eman nituen pedagogian, Donostian eta Elorrion, Funcor kooperatibako langileen seme-alabekin. Autoerretratu.
Entzun dudanaren arabera, GAUR Taldearen aitzindaria zaitugu. Nola bururatu zitzaizun ekimen hura?
GAUR Taldea, Donostiako Kultur eta Turismo Ekintzetxeak antolatutako Euskal Pinturaren Sariaren alternatiba modura sortu zen. Frankismoaren erakusketa ofizial klasikoak izaten ziren, kultural eta politikoak aldi berean, non garrantzi handiagoa zeukan kantitateak kalitateak baino. Horren aurrean, erakusketa paralelo bat antolatzea bururatu zitzaidan, Gipuzkoako artista ez figuratibo nagusiak bilduko zituena. Amable Ariasekin hitz egin nuen, eta egitasmoarekiko adostasuna azaldu zidanean, Oteizarengana joan ginen. Bere irrika bereziarekin, bat egin zuen gurekin. Basterretxea Irunen, Mendiburu Hondarribian, eta Eduardo Chillida Donostian ere atxiki zitzaizkigun. Dionisio Barandiarán enpresariak Bengoetxea kaleko etxabe batzuk utzi zizkigun, María Cristina Hoteletik gertu, eta han, 1965eko abenduan, hezkuntzarako Freinet metodoari buruzko erakusketa pedagogiko bat antolatu nuen. 1966ko udaberrian, berriz, GAUR Taldearen lehendabiziko erakusketa zabaldu genuen.
Ideia berez niri bururatu zitzaidan arren, Oteizak ipini zion izena. Eta berak proposatu zuen lurralde bakoitzean taldetxo batzuk osatzea, euskal artisten federazio modura jarduteko. Horrela, Bizkaian EMEN izena hartuko zuen, Araban ORAIN, Nafarroan DANOK, eta Ipar Euskal Herrian BAITA.
Oihartzunik izan al zuen ekimen hark? "Cosmos-oceano". Olio/tela 286 X 211,5 zm. 2001
Bai, garai hartan interes handia piztu zuen noski, eta, nola edo hala, zedarri modukoa izan zela esan daiteke. Lehen erakusketa Donostian egin ondoren, Bilboko Arte Ederren Museoan izan ginen, eta Vitoria/Gasteizen ere bai. Nafarrek ez ziguten jaramon handiegirik egin, eta Ipar Euskal Herrira iritsi ere ez ginen egin, han ez zegoelako ezer.
Ikuskera estetikoa beharrean kutsu politikoa zeukaten tesiak gailentzen hasi zirenean, egitasmoa bere interesa galtzen hasi zen, niretzat behintzat. Beldur nintzen noiz edo noiz horrelakorik gertatuko ote zen, eta, azkenean, gertatu egin zen. Jasanezina iruditzen zitzaidan jende hura gu maneiatu nahian ibiltzea.
Nire iritzian, artean ezin da politikaren edo politikarien babesean ezer sortu, edo oso gutxi behintzat, arteaz arduratzen diren politikariek, orokorrean, ez baitute arteaz askorik jakiten, beren ezagutzak beste arlo batzuetakoak direlako. Horren adibide garbi bat Manifestarena dugu.
Arte Garaikideari buruzko Europako Bienala alegia, Manifesta 5, 2004ko udan Donostian ospatu zena.
Bai. Aitortzen dut oso esperientzia dibertigarria izan dela. Barregura ematen dit. Bienvenido, Mr. Marshall moduko zerbait izan zen, baina, kasu honetan, Marshall Plana gerorrek gure sakelatik ordainduta. Erakusketako katalogo-liburuxka kontu handiz gordeta daukat, nire Lehenengo Jaunartzeko meza-liburuarekin, Escrivá de Balaguer monsinorearen Camino liburuarekin, eta Maoren Liburu Gorria-rekin batera… Erakusketako liburu hori -non, tamalez, ni neu ere agertzen naizen- fedearen agerkari bat da. Manifesta edo ergelkeriaren iraunkortasuna.
Orain, serio. Donostiako erakusketan parte hartzeko mundu osoan zehar aukeratu zituzten gazte horietako gehienek ez zeukaten bizi garen momentuaz ezer esatekorik, eta are gutxiago hemengo errealitateaz. Antolatzaileek esandakoaren arabera, Manifestak gure errealitateari buruzko alderdiak erakutsiko zizkigun, guk, hain gertu egotean, ezin ditugulako ondo ikusi. Horregatik jartzen ziren iraganari begira, haurrentzako moduko jolas estetikoak antolatzen. Horra, gure egunotako arte akademiko tipikoa, gazte burgesen artea, gurasoak harro-harro dauzkatenena, egunen batean New Yorkera joateko beka bat eman eta agian telebistan eta guzti agertuko diren itxaropenarekin. Nire garaian alderantzizkoa gertatzen zen: neskaren bati artista izatea bururatzen bazitzaion, gurasoek belarrondoko bat eman eta Oblatatan sartzen zuten.
Salbuespenik ere badago, noski, baina argi dagoena da gaur egun gehiegizko garrantzia ematen zaiola eskuetan bideokamera bat hartu eta lehendabiziko doministikua egiten duen 20-25 urteko gazteari. "Donostia, Boogie Woogie". Piet-Mondriani omenaldia. Olio/tela 210 X 497 zm. 2002
Zein da zure iritzia artean teknologia berriak sartzeari dagokionez?
Ordenagailu bat daukat (nire burmuina), eta tresna bat (eskua). Eta denbora ere bai. Nirekin jaio dira, eta elkarrekin hazi gara. Sarritan, jendeak nire pelikulak ikusitakoan, LSDrik hartzen ote dudan galdetu izan dit. Eta nik ezetz, jogurtak direla hartzen ditudanak. Ordenagailua hotzegia da, hila, goxotasunik gabea. Gainera, non gelditzen da errorea? Hori ere sortzailea baita. Zer gertatzen da sexurik gabeko makina zehatz eta hotzekin? Sortze-lana egiteko, ez daukat ordenagailuen beharrik. Nik behar dudana jakin-mina da, jarduteko gogoa…
Kontua da gaur egun gailentzen den papanatismoaren arabera, teknologia berrien bidez sortzea dela modernoa. Eta ez dago ikuspegi hori aldaraziko dienik. Horrela gabiltza gero... Jorge Oteizak “entretenimendu” izendatzen zituen arte garaikideko museo guztiak betetzen ari diren espiritu jibariztu eta memeloen sorkuntza horiek guztiak. Eta horretara goaz, hain zuzen ere: "sortzaile entretenitzailez" betetako aro “entretenitu” baterantz. Ángel García Ronda, Mª Carmen Urcola, Alain Robbe-Grillet, Sistiaga, Raúl Guerra Garrido, Pilar Saramago, José Saramago. El Escorial, 1990.
Azaldu al diezu zure jarrera kritiko hau erakunde publikoei?
Bai, aukera izan dudan guztietan. Baina, egia esateko, gaur-gaurkoz erakundeek ez daukate artistekin elkarrizketa seriorik izateko gogorik. Niri, behintzat, ez didate deus ere galdetzen. Baina utz ditzagun erakunde publikoak, arazoa ez baitago administrazioan, baizik eta ekimen pribatu indartsurik ezean. Nik, artista naizen aldetik, konfiantza osoa dut ekimen pribatuarengan, Ameriketako Estatu Batuetan duten ereduan: artean egiten diren inbertsioek ez dute zergarik izaten, eta, epe luzera, onura publikorako izaten da.
Kultura Ministerio guztien artean onena, existitzen ez dena da, Suitzan bezala, non ez daukaten lau urtetik lau urtera kulturako arduradun bat jasateko beharrik. Stalinen garaian, kulturako agintariek finkatzen zuten artistek zein gai landu behar zituzten, zein egiturarekin eta zein kolore erabili. Orain, berriz, ordenagailuekin eta bideo instalakuntzekin aritu behar dugula esaten digute. Eta horrela aritzen ez dena erakundeen ortodoxiatik at gelditzen da, eta, beraz, diru publikoz ordaintzen diren zirkuituetatik kanpo. “Alderdiak beti du arrazoi”, esaten zuten SESBen. “Aholkulariek beti dute arrazoi”, diote orain Sail eta Ministerioetan.
Sistiagak ez al du bere pelikulak egiteko diru-laguntzarik jaso?
Euskal Autonomia Erkidegoan ez. Nire lehenengo pelikula margotua, Juan Huarte enpresari, bildumagile eta jakintsuarekin hitzezko kontratu bat egin nuelako egin ahal izan nuen. Horrela, 1968tik 1970era bitartean, hamazazpi hilabetez egunean hamabi orduz aritu nintzen lanean, erabateko askatasunarekin. Aldi hartan ez nekien, baina zinemaren historian zeluloidean irudiz irudi margoturiko lehen metraje luzeko filma egiten ari nintzen, eta bakarra oraingoz. "La sortie au jour". Hommage à Maurice Ravel. Olio/tela 210 X 497 zm. 1998
Baina non kokatzen da zehazki zure egitekoa: zineman ala pinturan?
Pinturan eta zineman. Nire zintak ez dira pelikula animatuak, pelikula margotuak baizik. Denbora emanez eta behaketan arituz prestatzen ditut. Lehenengoan ez neukan gidoirik, baina filmari bultzada ematen zion pasadizo bat bai, kultura kontrolatzen ari ziren ergel guztiei erantzuna ematen ziena. Baina, aurrera joan ahala, konturatu nintzen pasadizoa jada ez zitzaidala interesgarria iruditzen, eta kolore zein formen bilakaeraren alderdi biologikoak, poetikoki sentitzen nuenak, beste eremu batera eraman ninduela. Gainera, mendeku sentimendua ez zitzaidan sortzailea iruditzen. Orduan, lehendabiziko zortzi minutuak, pasadizoaren ingurukoak, atera egin nituen, eta metraje laburreko film horri De la luna a Euskadi izenburua jarri nion. Eta Zinema Esperimentalaren Saria eman zidaten Bilbon 1968an. Gainerakoarekin, Ere Erera Baleibu Izik Subua Aruaren metraje luzeko filma osatu nuen. Harrituta nago pelikula hori abangoardiako zinemaren klasiko bihurtu dela ikusita, eta berari esker mundu osoan barna bidaiatzeko aukera izanarekin. Azken urtean bakarrik, Los Angeles, Chicago, Pittsburgh, San Francisco eta New Yorken bota dute, eta aste honetan bertan Bartzelonako Kultura Garaikideko Zentruan (CCCB). Eta martxoan eta apirilean MACBAn botako dute.
Zergatik ipini zenion Ere Erera Baleibu Izik Subua Aruaren izenburua?
Hitz horiek ez daukate inolako esanahirik; euskararen antza daukaten soinuak besterik ez dira. Nik ez nion filmari izenbururik ipini nahi, pintura soila izatea nahi nuen, baina zentsurak izen bat ipintzera behartu ninduen. Madrileko telefono kabina batetik Rafael Ruiz Balerdiri hots egin nion, eta izenburu bat asma zezala eskatu nion. Eta orduantxe bertan asmatu zuen, boteprontoan. Zenbait denbora igaro ondoren, Madrilera joateko eskatu zidaten, itzulpena behar zutela-eta, ziur aski mezu terrorista bat edo antzeko zerbait zela pentsatuko baitzuten. Funtzionarioari izenburu horrek itzulpenik ez zeukala azaltzen saiatu nintzen, baina alferrik: gauza bera behin eta berriro errepikatu arren, ez zuen deus ere ulertzen. Eta alde egin nuen. Ez nuen gizon hori ezertarako behar. Sistiagak granitoz egindako plaza Donostian. 1997/1998. Benta Berri.
Sei ekoizpen dituzu zure filmografian.
Sei margotuta, gehi amaitzeke daukadan beste bat, eta hiru filmatuta. De la luna a Euskadi eta Ere Erera Baleibu Izik Subua Aruaren ondoren, Luz (1988) egin nuen, elkarren segidan margotutako minutua, fotogramen artean banaketarik gabe, 70 mm-ko Fabiani proiektagailurako. Nire laugarren pelikula Impresiones en la alta atmósfera (1988-1989) izan zen, 7 minutu eta 10.000 fotogramatakoa. Donostiako 1989ko Nazioarteko Zinemaldian bota zuen, Anoetako Belodromoan, bi pelikula amerikarrekin batera. Gogoan dut orduan Zinematografiako zuzendari orokorra zena, Miguel Marías, harri eta zur gelditu zela. Film hura finantzatzeko nola ibili nintzen galdetu zidan, eta erantzun nion nire zinema historiako merkeena izango zela ziurrenik, zeluloidezko zinta bat, mahai bat, pintzelak eta denbora besterik ez ditudalako behar. Maríasek esan zidan metraje laburreko bi pelikula amerikarrak nire Impresiones… filmari esker jasan zitezkeela, eta laguntza eskaini zidan. Gero beste bi pelikula egin nituen, baina beste teknika bat erabiliz. Horietako bat, Paisaje Inquietante-Nocturno (1990-1991), hildako lagun bati eskaini nion, Mendiburu eskultoreari. Original berberarekin En un jardín imaginado egin nuen, aurrekoaren alderantzizkoaren modukoa dena: lehenak gaua sinbolizatzen bazuen, honek eguna. 1992az geroztik, nire zazpigarren pelikula prestatzen ari naiz, Han. Oteizaren esanetan, horrela deitzen zioten historiaurreko gizakiek eguzkiari. Horrez gain, euskaraz ere badu esanahirik, "hemen/han", eta, gainera, Txinako abizenik zaharrena da. Gidoiak eguzkiaren tamaina bakoitzak duen iraupena baino ez du hizpide.
Sarritan pentsatu ohi dugu zu bezalako artistak, hausnarketa estetikoari eta abstrakzioari emanak, mundutik aldenduta bizi zaretela...
Badakit, baina oker zaudete. Artistak eta pertsonak gara gu. Eta, nik behintzat, kontzientzia zibikoa ere badut. Ez naiz fede erlijioso handiko gizona, baina hausnarketazalea bai. Nire ustez, fede erlijiosoa utzikeria punttu bati lotuta dago ( “Jaunaren nahia egin bedi" ezaguna). Egiptoko duela 3.500 urte inguruko ohol txiki batean, zera dago idatzita: “Sinestea ez da nahikoa, jakin ere egin behar da”. Bai, baina jakintza zientifiko-teknikoa oso zitala izan daiteke. Goyak esaten zuen bezala, arrazoiak munstroak sortzen ditu. Adibidez, Gizateriari etorkizun bat eman nahi baldin badiogu, besteak beste armak suntsitzea erabaki beharko dugu, serioski eta lehenbailehen. Tamalgarria da mundua gobernatzen ari direnak besteei suntsiketa masiboko armak dauzkatela leporatzen ari diren fariseuak izatea, hain zuzen ere eurak direnean mundu osoko arma ekoizle eta esportatzailerik handienak. Hipokresia izugarria dago. Nazioarteko auzitegi berri bat sortu beharra dago, Bertrand Russellek 60ko hamarkadan bultzaturikoa bezalakoa, armen ekoizpen eta merkataritza salatzeko, Gizateriaren aurkako krimena delako. José Antonio Sistiaga (San Sebastián, 1932) José Antonio Sistiaga 1932an jaio zen Donostian. Hamahiru urte zeuzkan bere marrazkien lehen erakusketa egin zuenean, eta Donostiako San Telmo Museoko obra klasikoen kopiak eginez trebatu zen. 1955 eta 1961 bitartean Parisen bizitu zen, eta hantxe jarri zen arte garaikidearekin harremanetan. 1961 eta 1962an Ibizan izan zen bizitzen, eta hain zuzen ere epealdi horretakoak dira “Sobre el tiempo” pinturak. 1963 eta 1968 bitartean, haurrentzako pintura askearen gaineko tailerrak zuzendu zituen Donostian eta Elorrion, Freinet metodoa aplikatuz. 1965ean abangoardiako artisten GAUR taldearen sorrera bultzatu zuen. 1968tik aurrera, zuzenean zeluloidean margotutako hainbat pelikula egin ditu. Ziburun bizi da 1981az geroztik, eta gaur egun Donostian du bere pinturako tailerra.
