Ana Urkiza. Idazlea: Idazleak elkarrizketatzera joan naiz eta pertsonekin egin dut topo. Ikusi dut bizitza eta ibilbide aberatsak eduki dituztela eta, gainera, nor diren eta zer lortu duten argi eta garbi daukatela
2007-02-02
SALA, Teresa
Liburuaren sarreran argi azaltzen dituzu proiektu hau egitera bultzatu zaituzten arrazoiak zeintzuk diren (“egungo euskal literaturaren kanonaren barne sartzekoak diren emakumezko idazleak badaudela jakitera eman eta euskal literaturaren inguruan egonezina sorrarazi, ohikoak diren galderei ahotsa jarriz”). Baina, pertsonalki, zein nahi edo behar asetu nahi izan duzu lan honekin?
Zortzi idazle horiek ezagutzera ematea nahi nuen. Hor daudela esatea eta beraiek defenditzen dituzten balioak argi uztea. Ezagutu nahi dituenari, behintzat, horretarako aukera eskaintzea. Iruditzen zitzaidalako arrazoi bategatik edo besteagatik, emakume idazle hauek eta beraien obrak ez direla ezagutzen. Arrazoiak arrazoi izan daitezke, baina nahi nuena zen emakumezko idazle onak ere badaudela argitzea eta zera esatea: “mesedez, hemendik aurrera kontuan izan ditzagun egin dutenagatik, esaten dutenagatik eta eskaintzeko dutenagatik.
Argi izan duzu hasieratik zeintzuk elkarrizketatu behar zenituen?
Bai. Zortzi idazle baino gehiago elkarrizketatzea liburua astunduko zukeen zerbait izan zitekeela pentsatu nuen, eta banekien oso zaila egingo zitzaidala zortzi baino gutxiagorekin gelditzea. Hainbat irizpide finkatu nituen nire zortzikotea hautatzeko: belaunaldia (joan den mendeko 40ko, 50eko, eta 60ko hamarkadetan jaiotakoak), literatur ibilbidea edo euskal literaturari egindako ekarpena, landutako literatur generoa eta eraiki duten diskurtsoa. Argi neukan jaioturtearena. 70ko hamarkadakoak ez nituen sartu nahi, batez ere iruditzen zaidalako gazteek horrelako haustura bat ekarri behar dutela, tamalez haustura hori datorrenik ikusten ez dudan arren, ez literaturan eta are gutxiago pertsona eta emakume bezala, eta horrek zer pentsatu bat ematen dit. Elkarrizketek lau atal dauzkate: idazlea, obra, emakumea eta euskal literatura. Obra hor dago baina, iruditzen zait obra ulertzeko eta obrara hurbiltzeko, obra bezain garrantzitsua edo garrantzitsuagoa zela obra horren atzetik dagoen idazlea, idazle horren atzetik dagoen emakumea eta emakume horren atzetik, edo aurretik, azpitik edo gainetik dagoen ikusteko eta sentitzeko modua. Lau esparru horiek garrantzitsuak ziren, ez delako obra, idazlea edo emakumea bakarrik. Esateko daukatena ere oso garrantzitsua izan da. Esateko daukaten horren atzetik joan naiz, banekielako zortzi hauek zerbait berezi, propio eta izendun emateko zeukatela.
70eko hamarkadatik aurrera jaiotako emakumezko idazleak zergatik dira ezberdinak?
Ni ez naiz aditua eta ez dut balio duten hala ez esango. Ez dut horretan sartu nahi. Obra egiteko adinik ez daukate oraindik, eginez joango dira. Gazte horien artean badaude idazle handiak izango diren emakumezkoak. Ez zaidana iruditzen da emakume ikuspegi batetik ezberdin datozenik, edo eta iruditzen zait aurrekoak erori diren hainbat eta hainbat puntutan erortzeko aukera dutela hauek ere. Ez dut ikusten emakume ezberdinak datozenik. Galdera ikurra ikusten dut hala ere. Dena den, zantzurik ez daukat hemen haustura dagoela esateko, beldur horrek ere eraman nau liburu hau tankera honetan atontzera.
Erraztasun handiagoak izango dituzten idazleak izango dira gazteak?
Iruditzen zait esparru askotan aurrera egin dela. Baina erabakiak hartzen dituztenentzat eta gizonezkoentzat ia ikusezinak diren puntu askotan oraindik oso ezberdinak gara emakumezkoak, eta ezberdin tratatzen gaituzte. Iruditzen zait zenbat eta gizartea garatuagoa den, orduan eta gehiago eskatzen dela. Eta eskakizun puntu horretara heltzeko oraindik asko falta zaigula uste dut. Beraz, ez dute guk baino errazago edukiko, edukiko dituzte aurrekoek ireki dituzten ate batzuk irekita baina beste askok oraindik itxita jarraituko dute, edo beste zailtasun batzuk aurkituko dituzte.
Zer aldatu da zure bizitzan eta zure ibilbide profesionalean liburu hau egin duzunetik?
Emakume hauek asko eman didate. Idazleak elkarrizketatzera joan naiz eta pertsonekin egin dut topo. Ikusi dut bizitza eta ibilbide aberatsak eduki dituztela eta, gainera, nor diren, zer diren eta zer lortu duten argi eta garbi daukatela. Adinak ere, beharbada, bere eragina izan du. Bi aurpegi ikusi ditut: emakumea eta idazlea. Bizitzarekiko jarrera bat eman didate, literaturarekiko jarrera bat, profesionaltasunari begiratzeko jarrera bat. Eta oso egina iruditu zait. Beharbada nik oraindik egin gabe daukadan esparru hori beraiek egina daukatela ikusi dut.
“Bizitzaz gainezka dauden idazleen erretratuak” egin dituzula aipatzen duzu liburuan. Aurelia Arkotxaren aburuz literatura “bizitzarekin nahasten den zerbait da”, eta Itxaro Bordak azaltzen du “literaturari esker bizitza deskubritu” duela. Zuri gauza bera gertatzen zaizu?
Nik umeak eduki izan ditudanean kontzienteki saiatu naiz idazteari uzten. Gogoratzen dut lehenengo umea edukitzea erabaki genuenean tarte batean idatzi gabe egotea pentsatu nuela, umearekin egoteko. Umea jaio zen baina ezin izan nion idazteari utzi. Barruak eskatzen didan zerbait da, barrua azaltzeko modu bat da eta hori egin gabe ezin naiz egon. Hitz egiteari utziko diodala erabakitzea bezala da niretzat, eta hori ezinezkoa da. Hala ere, maila ezberdinak daude. Itxaro Bordak egun guztia horretan ematen du, maila horretako beharra izango duelako edo maila horretako gozamena emango diolako.
Emakumezkoen literaturan auto zentsura dagoela uste duzu?
Kasu batzuetan auto zentsuraren bat egon daitekeela uste dut, pertsonaiari edo gaiari dagokionean, besteak beste. Hau da, politikoki zuzenak izan nahi dugu askotan, erakutsi ere horrela erakutsi izan zaigulako. Bihurriak izaten ez digute erakutsi eta nik uste dut horrek eragina duela, nahiz eta kontzienteki beste gauza batzuk adierazi. Zure heziketa bestelakoa izan bada, horrek beti izango du mugatzerako joera bat. Inkontzienteki, ordea, auto zentsura ikaragarria egiten dela iruditzen zait, zeren eta heziketa horrek berorrek gauzak era batera ikustera erakutsi digu, eta ez bestera.
Euskal literaturaren sisteman misoginia dagoela esango zenuke?
Nik ez nuke esango misoginia denik. Eta gainera iruditzen zait literatur sistema eraikitzen duten agente nagusiak maila intelektual bateko jendea dela eta ulertu ulertzen duela egoera zein den eta baita planteamenduak zeintzuk diren ere. Politikoki zer nola jokatu behar duten badakite. Gertatzen dena da gizonezko horiek (gizonezkoak izan dira orain arte), ez dakitela emakumezkoa tratatzen. Emakumezko batekin afari bat egiten ez dakite, emakumezko batekin negoziatzen ez dakite, mesede bat eskatzen ez dakite. Enpresa bateko nagusiak ez dio errieta era berean egingo gizonezko langile bati edo emakumezko bati, nahiz eta postu berean egon. Hori oraindik asko igartzen da eta literaturan ere horrelako zerbait gertatzen dela esango nuke. Ohitura falta da, besterik ez.
Euskal literatura mediatikoegia dela esango zenuke? Obrari eta idazleari jaramon gehiegirik egin gabe medioetan gehiegizko aipamena dagoela iruditzen zaizu?
Medioek literaturaren berri emateko interesa badutela iruditzen zait, baina tratamendu oso azalekoa ematen zaiola uste dut. Azalekoa normalean obraz ez delako hitz egiten edo eta obraz hitz egiteko idazleari berari galdetzen zaiolako. Ez nuke esango idazlea denik bere obraz hitz egiteko aktorerik egokiena. Egileari bere ikuspegi pertsonala emateko plaza eman behar zaio, baina nik uste dut hori kontrastatu beharko litzatekeela aditu baten edo argitaletxearen eskutik. Horrek bigarren buelta beharko luke, bestela beti gelditzen gara autorearen hitzarekin eta hori, benetako albistea da? Beno, bai, baina parte batean bakarrik. Kritika sakonago bat falta da. Beste aldea ere badauka, eta da medioek horrelako aura bat ematen diotela idazleari eta aura hori neurtzen ez dela iruditzen zait. Niri egunkari bateko portada ematen badidazu, eta hurrengoari ere portada ematen badiozu eta hurrengoari ere, ez litzaidake bidezkoa irudituko. Zeren eta segur aski hiru idazleak ez gara ez berdinak izango, ezta maila berekoak ere. Medioek idazleei aura berezia ematen diete eta positiboki diskriminatzen dituzte. Gertatzen da ere idazle eta obra batzuk agertu gabe gelditzen direla, ez medioek hala erabaki dutelako, inflazio informatiboa dagoelako baizik.
Lourdes Oñederrak dio euskal literatura arruntago bat behar dugula. Kaletarragoa izan behar dela. Ados zaude baieztapen honekin?
Lourdesek hori aipatzen duenean Atxagaren garaiko literaturaz ari dela iruditzen zait. Euskal literatura aldarrikatzen hasi zenean, oso literatura zaila egiten hasi zen, literatura egiten zutelako eta euskara bigarren plano batean utzi zutelako, agian. Bigarren plano batean ez garrantzitsua ez delako, baizik eta literaturaren lehenengo gaia literaturtasuna zela esaten zutelako, hizkuntza tresna gisa tratatuz. Garai horretako idazleak ditu buruan Oñederrak. Hizkuntzak ere gutxiagotasun-konplexua izan du. Bakoitzak hizkuntza bat izan dugu, ama hizkuntza, gurasoek utzi digutena eta gure herrian egiten dena. Eta hizkuntza jasoa bezala euskara batua jarri zitzaigun. Askori zaila egin zaigu hori harrapatzea eta behar bezala idaztea. Orduan, badirudi idazten hasi behar dugunean, horrelako maila jaso baterantz jo behar dugula. Baloratzen ari garenean ere, maila jasoko hizkuntzadun literatura hartzen dugu ontzat. Berak dio hori ongi dagoela baina hori bakarrik eginez gero irakurleak harrapatu ezinean geldituko garela, edo irakurle oso jasoak soilik izango ditugula. Irakurlerik gabeko literatura ez dago. Oñederrak maila guztietako literaturak egon behar direla esaten du, bai jasoa, baina baita arruntagoa ere. Profil guztietako irakurleengana helduko den mailako literatura eta hizkuntzari dagokionean erabilera hori egingo duen literatura ere behar dela. Bera hizkuntzalaria den aldetik, irakurlea du premiazkoagoa, hizkuntzaren kontrola berea delako. Ikusi behar da baita bakoitzaren egoera. Gauza bera Miren Agur Meaberi galdetuz gero, zera esango luke: berari ez zaiola ongi iruditzen hizkuntza kontutan hartu gabe literatura egin daitekeela esaten dutenen aipua. Baina Miren Agur Meabe poeta da, nora doa hizkuntza gabe? Aurelia Arkotxarentzat ere hizkuntzaren biluztean dago literatura. Bakoitzaren profesioa kontutan hartu behar da. Baina egia da irakurleak behar ditugula eta irakurleak ez direla punta puntako literaturarekin sortzen. Horrek errefusa sor dezake.
Noiz eta nola jarri zinen zu harremanetan literatura eta idazketarekin?
Txiki txikitatik idatzi izan dut. Hasieran irakurketek liluratu ninduten. Harreman polit bat izan nuen gutun bidez Vienan bizi zen osaba batekin. Nik lau lerro idazten nituen baina berak ezagutzen ez nuen mundu bateko irudiak bidaltzen zizkidan. Hango musikari buruz idazten zidan, bertako idazleei buruz. Nik ez nekien zer zen ere, baina banekien beste bizitza bat zegoela beste mundu batean. Irakurtzea eta idaztea zen beste munduei buruz jakiteko modu ezin erakargarriago bat. Oso irakurle konpultsiboa izan nintzen. Denetik eta edozer gauza irakurtzen nuen. Lehiaketetan parte hartzen hasi nintzen, gero sariak jaso nituen eta horrek animatu ninduen. Nik uste dut umetik eduki dudala idatziz adierazteko beharra.
Zeintzuk dira gehien markatu zaituzten liburuak?
Bi aipatuko nituzke. Gogoratzen dut hamazazpi bat urterekin Franz Kafkaren El proceso irakurri nuela eta ikaragarri ona iruditu zitzaidala, baita Marguerite Yourcenar-en Las memorias de Adriano ere. Euskal literatura adin batekin deskubritu nuen. Hasierakoak erdaraz irakurtzen nituen, euskarazkoak oso txarrak zirelako. Obabakoak agertu zen arte euskal literaturak ez ninduen betetzen. Obabakoak agertu zenean esan nuen: “hau da obra, eta hau da euskal literaturaren lehen urratsa”.
Beti izan duzu argi euskaraz idatzi behar zenuela?
Bai. Naturalki ateratzen zait, ez dut konpromisorik sentitu euskararekiko. Euskaldun bezala naiz konprometitua baina ez literaturaren kasuan. Gauzak kontatzeko euskara dut lehenengo hizkuntza, eta nik euskara batua ikasi egin dut, ni ondarrutarra naizenez bizkaiera delako nire ama hizkuntza. Ahalegin berezi bat egi dut honi dagokionez.
Zein da idazketaren oparirik handiena?
Esateko neukana esateko forma asmatu dudala jakitea, edo forma horrekin gustura sentitzea. Niretzako lehenengo satisfazioa da zuk egin duzun horrekin benetan harrituta gelditzea, eta hori oso gutxitan ematen da. Agian sormen prozesuan esaldi polit bat, kapitulu biribil bat edo pertsonaia eder bat ateratzeak ematen duten edertasunarekin geldituko nintzateke. Niretzako bigarren maila batean dago irakurle batek gustatu zaiola esaten dizunean. Oso gustura hartzen dituzu horrelakoak, baina aldez aurretik zuk badakizu obra batekin asmatu duzun edo ez, satisfazioa edo atsekabea lehenago sentitu duzu.
Sormen prozesua gertukoekin konpartitzen duzu?
Oso gutxi. Egin izan dudana da zerbait idatzi eta lagun bati pasatu, baina egin eta gero. Prozesuan ez diot inori nik sortutakoa erakusten, deseroso sentitzen naiz. Iruditzen zait sekretu handi baten berri ematea balitz bezala. Eta ez hori kopiagarria delako, baizik eta ez dakidalako buruan daukadan hori nola bukatuko den. Maiz, ideia bat daukazu baina bidean aldatu egiten zaizu edo aldatu beharrean ikusten duzu. Horren berri ematea da esan ezin den zerbaiti buruz hitz egitea bezala. Normalean, lagunei zalantza bat daukadanean pasatzen diet testua. Obra nik egin nezakeenaren neurrian egina dagoela ikusten dudanean, ordea, argitaletxera bidaltzen dut zuzenean.
Noiz idazten duzu?
Denbora lapurtzen aritzen naiz. Liburu hau egitean neure buruari esan nion azken aldia zela gauez aritzen nintzela, baina oso zaila da. Hiru ume txiki dauzkat. Egunari, loari orduak lapurtzen dizkiot.
Zerbait daukazu esku artean?
Orain oso lasai nago. Batzutan eginbeharra sentitzen dut, baina orain lasai nago alde horretatik. Liburu honen promozioari taxuz erantzun nahiko nioke.
Liburuak eragina izango duela uste duzu?
Ausarta da baietz esatea. Baina nik uste dut puntu eta aparte bat izango dela, ez ona delako, hausnarketarako gai asko dagoelako, zortzi idazlek gai askori buruz hitz egin dutelako eta oso agerian utzi dituztelako gai asko. Hemendik aurrera horren aurrean itsu edo begiak itxita ezingo da aurrera egin. Ez dut esan nahi liburuak idazleak kanonizatzeko eragina izango duenik. Liburu honetaz gain, beste gauza asko egin behar dira idazle horiek edo beste batzuk kanon bide horretan jartzeko.
Liburuko protagonistei gustatu zaie egin duzun lana?
Bai, eta sorpresa izan da. Oso maila handiko idazleak dira niretzat eta pentsatzen nuen zenbaitentzako pisu bat izango zela hain elkarrizketa luzeak egitea eta harreman hori mantentzea. Hortik haratago zeudela iruditu zitzaidan. Baina sorpresa izan da, izan ere, hain handitzat nituen idazle horiengandik jaso dudalako esker on handiena. Gainera, oso gustura ikusi ditut. Nirekin egon direnean nik preziatu dudana da oso lasai egon direla eta elkarrizketaz gozatu dutela, niretzat hori oso garrantzitsua izan da. Esan beharreko zutena esateko parada ikusi dute eta lasai ikusi ditut horretan.
Zenbat denbora eman duzu lan honetan?
Urte beteko lana izan da. Badaude guztiei egin dizkieten galdera batzuk, baina gero bakoitzarentzat galdetegi propioa prestatu dut. Elkarrizketa bakoitzak hiru, lau edo bost orduko iraupena izan du. Ez nien inolako traiziorik egin nahi. Nahiko elkarrizketa luzeak dira, tentsioa mantendu nahi izan dut eta tonua ere bai. Lehenengo orrazketa egin nuen lehenengo eta beraiei bidali nien. Gero bigarren orrazketa bat egon da. Nik 2005eko Durangoko Azokan egin nien ideiaren aurkezpena Alberdaniakoei. Berehala baietz esan zidaten eta urte betez egin nahi izan nuen. Konprometitu nintzen eta lortu nuen konpromisoa betetzea.
Maila pertsonalean, zein ekarpen egin dizute idazle hauek? Oso mezu polit bat helarazi didate: loreak landatzera animatu naute. Etxean nituen lore guztiak artifizialak ziren eta 2006an nire bizitzako estreinako lore biziak erosi nituen. Lurrari lotutako bizitza bat eraikitzen hasteko gonbita luzatu didate eta hori oso polita iruditu zait: haziak botatzea eta loreak nola hazten diren ikusten joatea, nola batzuk okertzen diren eta beste batzuk ez, zein kolorekoak diren... Txikitasunaren handitasuna erakutsi didate emakume hauek. Hori mezu zuzena izan da, oso neuretzat hartu dut. Nire koinatak ziklamen bat oparitu zidan lehengo egunean, horrelakoek izugarri hunkitzen naute. Ana Urkiza (Ondarroa, 1969)
Informazio Zientzietan lizentziatua eta enpresa komunikazioan aditua, komunikazio aholkularia da eta Deustuko Unibertsitateko irakaslea. Hainbat komunikabideetan kolaboratzen du, besteak beste, Berria eta Deia egunkarietan. Karmel, Arranondo, Algacena eta Ondarroa aldizkarietaz gain, Euskaldunon Egunkarian idatzi izan zuen bere garaian. Artean landu dituen literatur generoak, ipuina, poesia eta Haur eta Gazte literatura dira. 1992an Tene Mujika ipuin saria irabazi zuen Uztaileko euritan lanari esker. 2000an bere lehen liburua argitaratu zuen: Desira izoztuak (Elkarlanean). Urte berean Txalaparta argitaletxeak plazaratutako Gutiziak bilduman bere ipuin bat kaleratu zen. 2001ean eman zuen argitara bere lehen poema liburua. Gela ilunetik, eta iluntasunetik argitasunera eginiko bidaia du gai nagusia. Argitalpenak: - Afrikako ahozko literatura, memoria kolektibotik kritika sozialera (Egan, 1998); Desira izoztuak (Elkarlanean, 2000); Gutiziak —beste egileekin— (Txalaparta, 2000); Gela ilunetik (Hiria, 2001); Nik betaurrekoak ditut, eta zer (Elkar, 2001); Hondartzako kioskoa (Baigorri, 2001); Bazterreko ahotsa (Elkar, 2002); Zaldiko-maldikoan —beste egileekin— (Aizkorri, 2002); Ondarruko piratak (Ibaizabal, 2003); Amak plastakoa eman dit (Aizkorri, 2004); Haurrentzako poesiaren antologia —egile askoren artean— (Alfaguara-Zubia, 2004); Bekatuak (Elkarlanean, 2005); Nire hiriko poemak (Pamiela, 2006); Zortzi unibertso, zortzi idazle (Alberdania, 2006); Nire herriak ostadarraren koloreak ditu (Elkarlanean, 2006).
