Manex Pagola. Idazlea: Jendeari erran nahi genion Euskal Herria bazela, menperatua zela. Baina pedagogiaz ari ginen, jendeak ez baitzekien deus Euskal Herriaz
2009-05-08
ZABALETA, Eneritz
“Fama txarra genuen. Kantari extremistak eta horrelakoak. Kritika erabiltzen genuen. Jauntxoak, Eliza, Euskal Herriko arazoak... Arrailerian edo zuzenki atakatzen genituen.”
“Bagenekien ez ginela hutsean ari eta bazela hori entzuteko prest zen publiko bat.”
“Nahi genuen Euskal Herria altxatu. Euskal giro bat, kontzientzia bat sortu Euskal Herriko arazoetaz mintzatuz.”
“Nik kantuak idazten ditut ostatuetan kantatuak izan diten, ahalik eta jende gehienak kanta ditzan.”
“Kantari zahar batzuk bildu gira, ikusgarri baten egiteko xedea baitugu. Beti hor girela errateko eta gure garaieko kantuak gazteeri zuzenean erakusteko.”
1960-70 hamarkadetako kantu eta olerkaritza mugimenduaren parte izan zara. Nola hasi zinen kantu eta olerki idazten?
1970ean 29 urte nituen eta lanean hasia nintzen Baionako euskal erakustokian. Orduan eukal kulturaren erreferentzia euskal museoa zen. Ez zegoen beste lekurik euskara eta eukal kultura lantzeko. Ondorioz, jende anitz ezagutzeko parada izan nuen. Euskaltzale gehienak, zenbait proiektu edo ikerkuntza bazuten iragaiten ziren euskal erakustokitik. Haiei harrera egiten nien nik askotan. Hor egin nituen ezagutzak eta erakustokiko dokumentazioak ikusarazi zidaten euskal kultura nik uste baino zabalago zela. Hegoaldeko ekarpena zein handia eta zabala zen ere orduan ikusi nuen.
Urte horietan galdua nintzen. Ez nekien gehiago zein Euskal Herri nuen buruan eta etnologia ikasketak egin nituen. Doktoretza arte joan nintzen antropologia sailetik. Euskal Herriaz nuen ordura arteko ikuspenari ukitu zientifiko bat eman nahi nion, eta horrek ninduen motibatu ikasketa horiek egitera. Hainbat galdera nituen buruan: zer harreman duen historiak kulturarekin, kulturak zein harreman duen ekonomiarekin, soziologiarekin...
Egia errateko, horiek baino lehenago kantu idazten hasi nintzen. Gutxi gora behera 17 urterekin edo hasi nintzen. 1958an publikatu nuen lehen kantua Panpin kazetan: Zikilimarro. Haurrendako kantu bat zen. Herria kazetan idazten nuen, baita Enbatan ere.
Orduan euskal agertokia euskal kulturaren topagune bat zela erran daiteke?
Bai. Topagune bat zen eta harrobi bat. Orduko gazteek zerbait proiektu bazuten agertokira etortzen ziren ikastera, gure fondoak ikustera... Hortik beren ideia osatzen zuten. Ikasleak ere usu etortzen ziren. Garai hartan Baionan ez zen fitxik. Ez fakultaterik, ez euskal erakunderik, euskal irratirik... Euskal agertokia zen euskal kulturaren erreferentzia.
Agertokian zirenean piztu zitzaizun kulturarekiko errabia?
Bai. Orduan, 1970 hamarkada horretan hasi ginen gure lana plazaratzen. Denek baginuen nahikari komun bat: euskal kulturaren balioaz oharatarazi nahi genuen jendea. Gizartea azkarki ari zen frantsesten. Kantu gehienak dantzaldietan frantsesezkoak ziren. Aisialdi dena frantsesez zen. Arrasta bat eman nahi genion horri eta jendea erakarri euskal kantura. Orkestra batzuk hasi ziren euskal kantuak sartzen haien errepertorioan. Adibide bat emateko, bazen El Fuego orkesta biziki famatua zena garaian. Eta hura izan zen lehena euskarazko kantuak ematen bere kantuen artean. Baziren Ez dok Amairurenak, nireak, Etxamendi eta Larralderenak... Lehen aldiz plazetan emanak ziren.
Garaia ere horrelakoa zen. Dena sortzeko zen. Lehen ikastolak, lehen euskarazko kantaldiak, abertzaletasunaren lehen urratsak... Bazenuten kontzientzia abertzale hori?
Bai, bai. Biziki azkarra zen. Militantismo handia bazen. Politika atzartze bat egon zen garai horretan. Enbata mugimenduaren inguruan antolatzen hasi zen atzartze hori. Errefuxiatu anitz bazen ere eta hemengo jendearekin harremanak sortu ziren. Hegoaldeko esperientzia buruan zuten eta dinamika bat abiarazi nahi zuten. Harremanek sortu zuten beste giro bat. Egia errateko lan gehienak arratsetan egiten genituen. Egunero bilkurak genituen, lanaren ondotik. Batzuetan egunean bi bilkura ere egiten genituen ! Denak segur ginen Euskal Herria herri bat zela, menperatua zela bai frantses aldetik eta bai espainol aldetik. Herri hori hazi behar zela, indartu...
Aldi berean, denek baginuen kezka bera. Pedagogia handia erabili behar zela argi ginuen. Jendeari pedagogiaz mintzatzen saiatzen ginen. Jendeak ez zekien ezer Euskal Herriaz. Frantzia zuen buruan. Jendea ohartarazi nahi genuen hemengo arazoei, aldaketa posibleei. Prestatu nahi genituen etorkizunari. Euskal etorkizuna izan behar zen etorkizun bati.
Gaizki ikusiak eta fama txarrak ere gainean izanen zenituzten...
Fama txarra ezarri ziguten aski fite. Sud-Ouest kasetan eta horrelakoetan zioten “kantari extremistak”, “chanteurs engagés”. Separatistak ginela erraten zuten. Guk ihardesten genuen haiek zirela egiazko separatistak. Haiek zutela euskal lurraldea zatitu. Ahal genituen erantzunak ematen genituen eta erantzunik eman gabe ere lotzen ginen gureari.
Zuek euskaraz ari zineten kantuan eta Euskal Herriaz. Zer izan zen aldaketarik handiena zure ustez, euskaraz aritzea edo Euskal Herriaz aritzea?
Nire ustez aldaketa handiena kantuen tematikan izan zen. Euskal Herriko gaiez mintzatzen zen euskaraz lehen aldikoz. Gai politikoak, baina baita ere gai sozialak. Posizio bat hartzen genuen, eta horregatik ere jasotzen genituen lehen aipatu kritikak.
Oztopoak handiak ziren, diktadura eta beste... baina zubi anitz bazen hego eta ipar Euskal Herriaren artean.
Ni ez nintzen kantuz ibiltzen jadanik, baina egia da kantariak iparraldean baino erresago ibiltzen zirela hegoaldean. Polizientzat frantsesak bezala kontsideratuak ginen eta nekeago zen haientzat iparraldekoak arrastatzea. Edozertarako deitzen zuten. Nik 1974a arte kantatu dut hegoaldean 100 bat tokitan.
Kantariekin ere harremanak sortu ziren. Lete, Lertxundi, Iriondo... eta beste hainbatekin. Guk hemen kantaldiak antolatzen genituelarik haiek deitzen genituen, eta alderantziz ere gertatzen zen. Hori ere berrikuntza bat izan zen.
Ikusleek berrikuntza hori nola hartu zuten. Iparraldekoak hegoaldean kantuz eta hegoaldekoak iparraldean?
Hegoaldean jiten ginelarik bazen giro gaitza. Jende anitz, abertzaleak, kantatzen genituen gaiekin lotuak... Aldiz hemen zailagoa izan zen. Antolatzen hasi ginen lehen kantaldietara ez zen jende anitz etortzen. Berehala jarri zuten gu iraultzaile ginenaren fama hori. Jende bereziak ginela, gaizki doanari buruz mintzo direnak...
Horrek bultzatu gintuen “Zazpiri bai” ikusgarria egitera. Ikusgarri handi bat antolatu genuen, profesionalki, publizitatea eginez... Fama handia izan zuen. Jendea hurbiltzea lortu genuen. Ordura arte publiko bat bazen antzerkiarentzat eta bertsularitzarentzat. Ikusleak erakartzeko, antzerkia aipatzen genuen, bertsulariak kantarazten genituen gure kantaldietan. Xalbador, Mattin, Ezponda... Indar horiek gureganatzen entseatu ginen. Mugimendu horren barnean sartu nahi genuen.
Indar bat egin behar izan zenuten publikoa erakartzeko?
Lehen aipatu dudan fama txar hori bizkargainean genuen. Azkenean diskurtso kritikoa genuen. Atakatzen genituen herriko jauntxoak, prefeta, alkatea... Arrailerian edo zuzenki, baina kritika erabiltzen genuen. Adibidez “Jaun mera” kantua idatzi nuen garai horretan. Nire herriko istorioa kontatzen nuen. Nire herrian urik ez zen eta iturrira joan behar zen bila. Jaun merak ostatua zuen, eta bere ostaturako ura aski bazuela erraten nuen kantuan, baina herriarentzat ez zen hala...
Izpiritu kritiko hori garrantzitsua zen zuen mugimenduan?
Bai biziki. Bagenekien ez ginela hutsean ari. Bazela publiko bat kantu kritiko horiek entzuteko. Gainera, alde horretatik antzerkiak eta bertsularitzak lan bat egina zuten. Izpiritu kritiko hori sartzeko lagungarriak izan zitzaizkigun. Eta elkar elikatzen ginen. Antzerkien ikustera joaten ginen, bai eta bertsu saioen entzutera. Batzuek antzerkietan jokatzen zuten...
Ordura arteko euskal kantuaz, euskal kantagintzaz inspiratu zineten?
Kantugile eta kantari guztiak biziki kantuzaleak ginen. Anitz inspiratu ginen ordura arte egina zen euskal kantu tradizionalaz. Kantu asko baginazkien. Baginazkien hitzak, doinuak. Nire kasuan, kantu egiten hasi aitzin banekizkien 1.500 doinu. Ikasiak banituen 2.000 bertsu. Kantu zahar guziak ikasiak nituen, “Sotoko oporra”, “Aitak erran zerautan”... Berdin bertsu zaharrekin. Bordaxurirenak eta beste hainbeste. Azkenean, ekinean bakoitzak formakuntza bat osatu genuen. Bakoitzak bagenuen selekzio bat egina euskal kantu zaharrenak, eta horrek lagundu gintuen gure kantuak egiteko. Denak biziki kantu zaleak ginen.
Kantu berriagoek ere sekulako eragina izan zuten. Labegueriek harritu ninduen. Egin nahi genuen kantagintza egiten ahal zenaren froga eman zigun. Hamarnaka aldiz entzun nuen nik bere diskoa. Hitzak, doinuak aztertu nituen. Etxahun Iruri ere aipa nezake. Hilabete guziz kantu bat egiten zuen, eta disko bat ere atera zuen. Horrek ere eragina izan zuen.
Zer izan zen zuen nahia, iturri horri ukitu moderno bat ematea?
Nahi genuen euskal gizartearen berrikuntza txertatu euskal kantuan. Euskal giro batean sartuak ginen eta berrikuntza hori eman nahi genuen.
Zure kantuak anitzendako Peio eta Pantxoarekin lotuak dira.
Peio eta Pantxoak eman kantuen aireak eta hitzak nireak dira. Haiek kantuak orkeztratzen zituzten. Jakin behar da kantu gehienak ez nituela espreski hunentzat edo bestearentzat egiten. Nik asmatzen nituen, eta gero heldu ziren niregana jakiteko ea zerbait banuenez, eta nik kantuak proposatzen nizkien. Gero batzuetan gertatzen zen elkar ikustea eta moldaketa batzuk egitea “hau edo hura aldatuko diagu” eta horrelakoak. Denborarekin adiskide harreman bat ere sortu zaigu.
Bai hasieran kantuz aritu zinen, baina zure kantu gehienak beste kantari batzuek emanak dira.
Nire helburua izan da ahalik eta nire kantu gehienak beste kantariek ematea. Nik gustukoa izan dut kantuen hitzak eta doinuak asmatzea. Baina hori egin eta gero, orkeztrazio lana egiteko eta plazetan kantatzeko denbora edo gogorik ez dut izan. Teknika aldetik ere gaitasuna behar da, eta nik ez dut nire burua gai ikusi orkeztrazio lan hori egiteko profesionalki. Denbora eskatzen du, eta nik denbora hori ez nuen, beste gauzetan burua sartua izan dut. Horregatik nire kantuak beste kantarientzat egin izan ditut. Gainera ikusi dut bazirela beste kantari batzuk gogotik ari zirela eta talentua zutena: Peio eta Pantxoa, Erramun Martikorena, Anje Duhalde, Maite Idirin... Neretako aski zen haiek nire kantuak emanik.
Zer sentitzen da beste batzuek zuk idatzi kantuak kantatzen dituztenean?
Askotan ongi emanak dira. Noski, batzuen edo besteen interpretazioak gehiago ala gutiago maite dituzu. Kantu batzuek kantari bat baino gehiagok kantatu dituzte. Bakoitzak bere ukitua ematen dio, bere estiloa. Gehienetan biziki atseginak ditut.
Kantariez aparte, ostatuetan, lagunartean, afarietan... jendeak anitz kantatzen ditu ere zure kantu batzuk. Poza eman behar du, ezta?
Egia errateko denborarekin ohitu egin naiz horretara. Segur, poza ematen du jendeak zure kantuak kantatzean. Baina, poz hori zinez sentitzen dut horrek erakusten baitu nire kantuek, idatzi nituelarik nuen helburua bete dutela. Hau da, nik kantuak idazten ditut batez ere ostatuetan kantatuak izan diten fite. Jendeak aski fite oroitzeko gisan eta erres kantatuak izateko gisan idazten ditut nire kantuak. Orduan, ostatu batean jendeak kantatzen dituela entzuten dudalarik pozten naiz, erran nahi baitu helburua bete dudala.
Nola sortzen duzu kantu bat?
Normalean lehenik kobla eta errepika idazten ditut. Gero, berehala doinua ezkontzen diot kobla horri. Biak batera egiten ditut. Bata pentsatu eta, doinua txertatzen dut. Lehen hitzak idatzi eta gero, akordeak bilatzen ditut doinua asmatzeko. Akorde batean mila nota, mila hari ateratzen dira. Eta nik hari horietan hautatzen dut nire lehen koblari lotzeko. Hariak ezkontzen ditut. Kontzentrazio handia galdetzen dit, baina denbora pasaz emaitza bat ateratzen zaizu.
Batzuek lehenik testu osoa idazten dute eta doinua horri txertatzen diote. Beste batzuek, melodia bat pentsatu eta hitzak idazten dituzte. Nik biak batera egiten ditut. Hitzen eta doinuaren artean joko bat bezala bada, eta horregatik horrela ari naiz. Noski batzuetan behar dut dena utzi. Ez zaidalarik nahi dudana ateratzen, edo blokeatzen naizelarik, aste batez dena uzten dut eta gero berriz hasten naiz ateratzen den arte. Baina batzuetan ez da ateratzen. Kantu bat idatzi nuen Hotel Monbar-eko gertakarien ondotik . Kobla banuen, hitz indartsuekin: “Lauak gizonak, lau euskaldunak”, baina doinua ezin nion lotu bukaerari “ama baten seme zintzoak”. Orduan ez nuen finkatu eta oraino ez dut finkatua!
Famaren aitzinean zer jarrera izan duzu?
Nik kantuak ez ditut sekula egin famatua izateko. Ni, eta belaunaldi horretako gehienak funtsean, aritu izan gara nahi baigenuen herri hau suspertu. Eta plazerra ere hartu dugu, kantua plazer bat baita, ikustean jendeak konprenitu duela zure kantuan pasatzen zenuen mezua, eta jarrera batzuk aldatzen joan direla. Fama xekatu izan banu, beste molde batera jokatuko nintzen.
Aitzina begira jar gaitezen. Kantu idazteko edo bestelako proiekturik?
Amets bat izan dut beti. Doinu bat asmatzeko gogoa nuke. Doinu errezitatibo bat, baina beroa. Hitzari emateko nagusitasuna, eta hitzak biziki ontsa lantzeko. Beste gogo bat ere badut, kantuak ofizioei buruz idaztekoa. Zerga biltzaileak, merkatariak, tindatzaile bati buruz... Beti ere kantu horietan arraileria, kritika sartu nahi nuke. Kantu irritsuak izatea nahi dut, ironia dutenak.
Bestalde, kantari zahar batzuk bizpahiru bilkura eginak ditugu. Badugu proiektu baten lantzeko xedea. Gauzak ez dira erabat zehaztuak, baina nahi genuke sorkuntza bat egin, errateko “hor gira” ikusgarri handi baten inguruan. Helburua ere izanen da oraingo gazteeri erakustea guk leheno zer egin genuen kantu batzuk emanez, argazki batzuk erakutsiz... Oraindik gauzak ez dira guztiz zehaztuak, baina ikusgarri bat eginen dugu segurki.
Eta gaur dagoen mugimendu kulturala nola ikusten duzu?
Badut horien berri, aktualitatea segitzen baitut. Kantaldiak, bertsu saioak, antzerkiak... Horiek denak ikusten ditudalarik, iruditzen zait irauten dutela harrigarriki. Bada eskaintza zabal bat, gehienetan kalitate handikoa, edozein sailetan. Oso pozik nago potentzial handi bat ikusten baitut. Eskaintza guzi hori proposatzeko lan anitz egin behar da. Eta harritua naizela diot ditugun baliabideak ez baitira batere handiak. Nire iritziz kulturgintzan egiazko baliabideak beharrezkoak dira euskal kulturak iraun dezan. Ikusiz diren medio guztiekin dagoen ondorio ederra, behar diren medioak izanez geroz, emaitza oraino eta aberatsagoa izanen zen. Manex Pagola (Landibarre, 1941) Manex Pagola, Landibarren (Behe Nafarroan) sortu zen 1941ko ekainaren 28an. Hor handitu zen bostgarrena izanik sei haur zituen famili batean. Eskoletan ibilia Hazpaneko kolejio, Maule eta Uztaritzekoetan, gero Auch (Gers) Akize eta Baionako seminario handitan. Kooperante, soldadogoan, Algerian (Constantinen erakasle). Ezkondua, bi haur ditu. Gero, Baionako Euskal Museoan zuzendaritzan J. Haritschelhar buru eta gero Olivier Ribeton. Euskal kantu (hitz eta doinu) egile nagusiki, antropologia kulturaleko ikasketak doktoretzeraino Bordeaux III Unibersitatean. Seaska, Gure irratia, Euskal Herriko Artistak-en sortzailetarik, besteak beste, euskal politikan engaiatua bereziki 1988az geroz.
