Santi Eraso. Kultur sustatzailea: Pasioagatik eta desioagatik jardun naiz beti
2010-05-14
SALABERRIA, Urkiri
BELAXE. ITZULPEN ZERBITZUA
Nola da donostiarra eta tolosarra izate hori?
Hara, ni donostiar klinikoa eta patologikoki tolosarra naiz. Hau da, neure gaixotasunak (edo ohiturak) eta patologiak Tolosan hartu nituen. Baina nortasun-agirian dio Donostian jaioa naizela. Lurralde-ikuspegitik begiratuta, ordea, iruditzen zait Donostia eta Tolosa metropoli-konurbazio bereko bi auzo izan direla beti. Nik sekula ez ditut hiri independentetzat ikusi, baizik eta sare berean funtzionatzen duten hiri-espazio elkarren osagarritzat. Nire iritzian, izan ere, trena loturak egiteko espazio bat da; ez soilik lurralde mailan, baizik eta baita bizi mailan ere.
Zer esan nahi duzu “loturak egiteko espazioa bizi mailan” horrekin?
Bada, trena bizi naturaleko leku zoragarri bat dela; biziaren erakusleihorik onena da, autoaren aurrean, autoa norberaren erakusleihoa baita, norberaren handitasunen eta ezinen erakusleihoa, normalean ezinena. Garraio kolektiboak gizarte-irudikapen zoragarriak dira. Ni trenez ibiltzen naiz.
Zure jaiotzako espazioari dagokionez, aipatu dugu non, eta noiz?
1953ko uztailean. Done Jakue Apostoluaren egunean.
Done Jakue Erromesaren ala Done Jakue Mairu-hiltzailearen egunean?
Ez bata eta ez bestea. Mairu-hiltzailea, jakina, ez, eta erromesa ere, ez. Hori dela eta, orain egun batzuk Josebarekin hitz egin nuen. Nire adiskide on bat da, eta Done Jakue bidea egin du berritan. Esan nion aprobetxa zezala aukera, eta joan zedila bidearen muturreraino, Finisterreraino.
Bidea ez al da amaitzen, bada, Santiago de Compostelan?
Jatorrizkoa, ez. Done Jakue bidea izan baino lehen, Izarren bidea zen: ibilbide pagano eta iniziaziozkoa, munduaren bazterreraino joaten zen jendearen bidea. Izan ere, tradizio pagano ugariez jabetu da kristau-eliza, eta horixe da bat. Beraz, lehen egin didazun galderara itzulita, erantzuna Done Jakue Paganoa izan liteke, lehenagokoa, izarren bila munduaren bazterreraino heltzen den ibiltari paganoa.
Kultura-gaiez ari garenez, esan iezaguzu: zer da Kultura zuretzat?
Hauxe da definizio klasikoetako bat: natura aldatzeko eta gizatiartzeko gizakiak daukan gaitasunaren agerpen oro. Esan genezake laborantza guk lantzen duguna dela, eta kultura, berriz, gu lantzen gaituena, hots, animalia ez den aldea, hizkuntzari, diskurtsoari, pentsamenduari, sinbolikoaren eraikuntzari, adierazpenari, poesiari, hizkuntzei, testuei eta agerpenei lotutako aldea.
Nola ikusten dituzu Artea eta Zientzia, bat eginda ala banatuta?
Tira, nik Artea, Teknologia eta Zientzia aipatuko nituzke: beti elkarren eskutik joan diren hiru elementu. Interes komunak dituzte beti. Ezin dira gogora ekarri Kultura eta Artea, teknologiarik gabe; ezin da egin. Nahiz eta batzuetan guri iruditu mundu independente eta bereiziak direla, garbi dago hiru espazioak oso elkarren mendekoak direla.
Zientifikotzat ala Humanistatzat daukazu zeure burua?
Humanistatzat, agian; era horretan hezi baininduten bizitzan. Baina garbi daukat ezagutzaren hirugarren dimentsio hori berreskuratu nahi nukeela, ez zientziak eta ez letrak ez dena.
Zer estudiatu zenuen?
Filosofia eta Letrak. Hemen, EUTGn, Deustuko Unibertsitatean. Garai batean, zinema egin nahi izan nuen, baina orduko auzi pertsonalengatik, biografikoengatik eta ustekabekoengatik bazterketaz heldu nintzen Filosofia eta Letretara. Hau da, zinema egiteko gogoa neukan, baina ezin izan nuen; beraz, Kazetaritza egitea bururatu zitzaidan, eta Diego Galán bezala ibiltzea gero, zinemaldiz zinemaldi, baina ez ninduten onartu Iruñean (beharbada, nola Opusen ikastetxe bat zen, arrazoi ezkuturen bat izango zen nik orduan sartzerik ez izateko).
Unibertsitatera joan aurretik, non egon zinen?
Lekarozko barnetegian, Baztanen, zazpi urte; hamar urtetik hamazazpi arte, zehazki. Eta lehenago, Tolosako eskolapioetan.
Nolakoak izan ziren barnetegiko urteak?
Bada, nahiko positiboak; ez daukat inongo oroitzapen negatiborik edo beldurgarririk; tira, noizean behin ematen zizkiguten zartakoak kenduta, noski. Zartakoek matematikatik eta kantutik urrundu ninduten.
Kantutik?
Gaizki kantatzen nuen, antza, eta, eman zizkidaten zartakoengatik, erabaki nuen ez nuela inoiz gehiago kantatutako. Baina, urte haietako (60. eta 70. hamarkadak) ohiko indarkeriatik landa, oso garai positiboa eta aberasgarria izan zen. Gogoan eduki behar duzu ikastetxe zaharretik berrira igarotzeko esperientzia bizi izan genuela, eta hezkuntza-sistema liberalago bat ezarri zela orduan. Lehenengo urteetan, urrian sartu han, eta Eguberriak arte ez ginen itzultzen etxera. Gero, hamalau urtetik aurrera, astebururo etortzen ginen etxera.
Goazen berriro Unibertsitateko urteetara. Zer motatako ikaslea zinen?
Oso tabernakoa, asanblearioa... eskola-orduentzako errespetu gutxi nuena. Historiaurrea, paleografia eta beste gai batzuk, ez nituen batere atsegin, eta, beraz, ez nintzen azaldu ere egiten. Egia esan, plazeragatik eta desioagatik jardun naiz beti. Ezer ez dut egin bizitzan, desioaren asmoarekin lotuta ez zenik; berdin lanean ere. Desioak eta grinak akuilatzen naute; tira, orain, adinarekin, moteltzen ari zaizkit... (irribarre egiten du).
Zer esan nahi duzu “desio” hitzarekin?
Hitzaren esanahi zabala: desioa eta ezagutza.
Ba al da ezagutza unibertsalik?
Bai, noski. Nire iritzian, ezagutza unibertsal batzuk dira. Modu espezifikoetan agertzen dira, baina oinarri komuna dute. Munduko arrozek edo patatek bezalaxe. Beste kontu bat da nola prestatzen den paella bat Valentzian eta arroz bat Pekinen. Baina badira beti oinarri komun batzuk, eta horiek elkarrekin lotzen gaituzte, eta espezie bakar gisa eratzen.
Kulturak bereizten ote gaitu beste espezieetatik?
Tira, aldeak esanguratsuak dira. Hau da, handiagoak ari dira egiten, horiek handiagoak izateko interesa baitute batzuek. Baina, egia esan, aldeak hutsaren hurrengoak dira; adibidez, zuri baten eta beltz baten artean, edo, are, ingelesez ari den baten eta euskaraz ari den baten artean.
Azal ezazu.
Botere-piramideen inguruan eraikitzen da dena. Euskara gutxiengo baten hizkuntza baldin bada, hedatzerik izan ez duelako da, inguruan beste hizkuntza indartsuago batzuk izan dituelako, hala nola gaztelania eta ingelesa. Horiek botere handiagoko testuinguru ekonomikoetan bizi izan dira, eta horrek hazten lagundu die. Gaztelaniaren kasuan, Amerikaren kolonizazioarekin lotutako boterea izan da; ingelesaren kasuan, iraultza industrialarekin eta Amerikara egindako jauziarekin lotutakoa. Beraz, bi hizkuntzak indartsuagoak egin dira; ez hobeak edo okerragoak zirelako, ez baita hizkuntza hoberik edo okerragorik, baizik eta testuingurua alde izan dutelako, eta, horrelako egoeretan, batzuk bizi egiten dira, eta beste batzuk, galdu.
Gizakia lurretik ezkutatuko balitz.
Hizkuntza, hitza, aditza.. ezkutatuko lirateke, eta horiek egiten gaituzte gizaki. Berezko unibertso bat geratuko litzateke, berezko izaerara bihurturik, baina ez luke bere buruaz pentsatzeko gaitasunik. Inork ez luke jakingo mundu hau badenik, hizkuntzak eraikitzen baitu kontzientzia, eta bizia pentsatzeko gaitasunak. Piztiek ez dute pentsatzen bizia: bizi egiten dute.
Guk ezin dugu jakin hori; kontua da, beharbada, ez dugula ulertzen animalien hizkuntza...
Kasu horretan, arrazionalista naiz beste ezer baino gehiago. Ez naiz batere animalista. Aitortzen dut ortodoxo samarra naizela; Descartesekin, Victor Gómez Pinekin... nator bat. Ez dut sinesten hainbestetan erakusten diguten Natura gizatiartu horretan. Batzuetan, dokumentaletako gidoietan, “pinguino arra pinguino emea laztantzen ari da” eta horrelakoak esaten dituzte, eta niri iruditzen zait gizakien hizkuntza aplikatzen dutela ez dagokion espazio batean.
Nahiz eta aldeak oso txikiak izan, zerk bereizten gaitu gizakiak animalietatik?
(Irribarre egiten du). Pertsonok hitz egiteko, idazteko eta pentsatzeko gaitasuna dugu; animaliek, ez. Esan nahi dut animaliek badituztela beharbada sentiberatasun jakin batzuk naturarekiko harremanetan, are gizakiekiko harremanetan, baina ez dira haiek pentsatzeko, idazteko edo esateko gai; beraz, ez dute gure antzik batere. Horixe da misterio handia.
Zein?
Nondik sortzen da hizkuntza? Nire iritzian, horixe da argitu gabeko misterio handia: nondik sortzen da hizkuntza?
Munduaren ikuskera bat ematen al du hizkuntzak?
Zeharo. Ikuskera bereizia, baina berdina. Hizkuntza batek duen indarra edo ahalmena ez da beste batek duenaren berdina; gauzak hitzez adierazteko, esateko... gaitasuna, euskaraz, gaztelaniaz edo ingelesez, ez da bera batean edo bestean. Hau da, errealitatea bera da, baina interpretazioa, desberdina. Nire iritzian, hizkuntza egitura bat da. Zentzu horretan, ni modernoa sentitzen naiz postmodernoa baino gehiago (nahiz eta, izan, postmodernoa naizen, antza, modernoa baino gehiago). Hizkuntzaren gainean, testuaren gainean eraikitako modernitate bat hartuta, gure belaunaldia testuala da organikoki, baina azken belaunaldiak hipertestualak dira funtsean: ikusizkoa hain indartsu sartu da gure bizitzan, orain multimediatikoak eta hiperbisualak baikara.
Oraingoz, ordea, ez da ikus-entzunezko gramatikarik.
Bada, horixe da kultura-hiriburutzan lantzen ari garen gaietako bat.
Oraintxe galdetu behar nizun...
(Irribarre egiten dugu)
Zer eginkizun duzu Europako Kultura Hiriburutzaren aldeko bulego honetan?
Funtsean, bitartekotza-lana, horixe egiten baitut eta egin baitut beti ongien: pertsonen arteko eta erakundeen arteko bitarteko aritu, solaskide onak aurkitu, ikusten saiatu...
Zer ikusten duzu hiriburutza hori Donostiara ekar dezaketen desberdintasunen gainean?
Hasteko, indarkeriarekin, etikarekin, adiskidetzearekin eta abarrekin lotutako kontakizun guztiak Europara eramateko gai hori guztia, eta hauek sartzen dira hor: oroimenaren mapak, egiaren batzordeak, jurisdikzio unibertsala, guztiak ere indarkeriarik gabeko Europa batean pentsatuz. Bestalde, gizarte anitza eta askotarikoa gara; hizkuntza mailan ikusten da garbi: euskara, gaztelania, frantsesa eta, guk nahi edo ez, gero eta indartsuago sartzen ari den hizkuntza franko bat, ingelesa; gainera, forma askotako ahotsen polifonia bat dugu, lehenago aipatutako lotura-espazio horietan ageri den hizkuntza multzo bat: errusiera, txinera, arabiera... Azkenik, Donostia bi estatu mugakideen arteko ardatz batean dago, eta horrek Europako Kultura Hiriburu izateko egoki bihurtzen du...
Eta kultura-berrikuntza mailan bereiz gaitzakeen gairen bat?
Bada, lehentxeago aipatu dugun bat: ikus-entzunezko gramatika. Ikus-entzunezko gramatika baten ezagutza bultzatzea. Guk badakigu zer diren subjektua, aditza, objektu zuzena, badakigu horiek bereizten; “ni” eta “gu” bereizten ditugu, badakigu hitzen esanahia, zergatik erabiltzen diren hitz batzuk eta ez beste batzuk...; ikus-entzunezko hizkuntzan, ordea, ez dugu ezagutza hori. Halere, egungo belaunaldietan informazio “input”-ak ikus-entzunezkoak dira nagusiki; testualak baino gehiago, dudarik gabe. Eta informazio horiek desarmatuta daude. Gazteek ez daukate horiek antolatzeko gaitasunik, ez dakite planoen esanahia, ez dute bereizten ironiaren eta metaforaren arteko aldea, eta, beraz, iruditzen zaigu zuzendu egin behar liratekeela egoera horiek.
Nola, adibidez?
Irakats dadila ikus-entzunezko gramatika eskoletan. Zergatik lehenesten da testu-gramatika bakarrik? Ni testuala naiz, humanista naiz, aitortzen dut, baina argi dago ingurune posthumanistan, hala nola Sloterdijk-ek aipatzen duenean, erantzun beharreko gai ugari ageri direla, eta prestakuntza hori da bat.
Beraz, ez dugu pentsatu behar “oraingo mutikoek eta neskek jadanik ez dutela ez irakurtzen eta ez idazten”.
Ez. Kontua da oraingo mutikoek eta neskek beste era batean irakurtzen eta idazten dutela. Zer esan nahi du arretaren zatitze eta sakabanatze horrek? Zer esan nahi du aldiko gauza asko egiteko gaitasun horrek, hau da, aldi berean musika entzuten, ordenagailuan idazten eta telebistako irudiei begira egote horrek?
Bada, esan izan da hori emakumeen berezko gaitasun bat dela...
(Irribarre egiten du) Ez daukat daturik diozun horretaz. Zentzu horretan, ordea, garbi daukat gizonezkoa, genero gisa, galdu egingo dela. Gainbehera garbian gaude, are ugalketarako ere...; ez gaituzue ezertarako behar, jadanik.
Eta plazerra?
(Barre egiten du). Ez gara batere beharrezkoak, bizitzarako... Iruditzen zait oso, oso elkarrizketa interesgarriak eduki genitzakeela gai horretatik abiatuta. Egundoko iraultza ari gara ikusten harremanen, afektibitatearen eta ugalkortasunaren munduan. Beti esan digute elkarrekin joan behar zutela hiru horiek, eta ez da egia, primeran joan baitaitezke banatuta.
“Artea espekulazio hutsa da. Ezinezko espazioak sortzen ditu, nahiz eta egunen batean egiazko izan daitezkeen. Artea ezarritako errealitatearen aurka, ezarritzako bizitzaren aurka, ezarritako kulturaren aurka, ezarritako edertasunaren aurka joan da beti. Artistek lagundu dute espazio berri horiek sortzen”.
“Egun, kapitalismo kognitiboak eta teknologia berriek artista egin gaituzte guztiak, eta, beraz, Artistek bidea aldatu behar izan dute apur bat, eta beste esparru batzuk urratzen hasi, eta Artea nahiko lausotuta gelditu da. Egun, ez da erraza asmatzen nor den Artista edo zer den Artea. Egia esan, gaur egun ez nuke jakingo Artea zer den azaltzen”.
“Bitxia da: Espainian, ARCOren sorrerarekin, arte-modernitatearen paradigma bat sortu zen merkatuaren eskutik, inongo arte-merkaturik ez zen (eta ez den) herri batean. Horregatik heldu da ARCOren inguruko krisi latz hori, nagusiki baliabide publikoekin eutsi baitzaio merkatu horri”.
“Beti obretan egotea izan zen ARTELEKUren ezaugarrietako bat. Bada oso metafora polit bat: obrengatik Irekita egon zen beti ARTELEKU. Horrek oso ongi laburtzen du han izan ohi zen krisi-, aldaketa- eta eraldaketa-espiritu hura”.
“Nire arte-bilduma partikularra kamisetazkoa da”. Santi Eraso (Tolosa-Donostia, 1953) Filosofia eta Letretan lizentziaduna. 1976an hasi zuen bere lanbide-biografia, Tolosako (Gipuzkoa) Liburutegi Publikoko arduradun gisa. Lan horrekin batera, Artea eta Gaur Egungo Historia irakatsi zituen irakaskuntza ertaineko Laskorain ikastetxean. 1981ean, Tolosako Udalak Kultura, Hezkuntza eta Gazteria saileko zuzendari izendatu zuen, eta 1986 arte egon zen karguan, urte horretan Donostiako Artelekuren (Arte eta Kultura Garaikideko Zentroa) zuzendari postua eskuratu baitzuen, lehiaketa bidez, eta hogei urte egin zituen Gipuzkoako Foru Aldundiaren mendeko erakunde horren gidaritzan. Gero, hiru urteko eszedentzia hartu zuen, bere azken alaba (Alicia) zaintzeko. Orain, bere guraso-eginbeharretan ari da, eta, horrekin batera, lan independente batzuk egiten ditu erakunde publiko batzuetan eta zenbait gizarte-ekimenetan. Hona haren egungo jarduera batzuk: Andaluziako Nazioarteko Unibertsitateko artea eta pentsamendua programako edukien taldeko kide da; kulturaren soziologiari eta filosofia politikoari buruzko zutabe bat, Tendencias, idazten du Donostiako Diario Vasco egunkarian, eta, gainera, Sevillako BNV Producciones-ekin elkarlanean ari da, gaur egungo kulturarekin lotutako zenbait proiekturen antolaketan; La Invención de las ciudades mintegia da horietako bat, eta Kordoban egingo da. Egun, Donostia Europako Kultura Hiriburua 2016 hautagaitzaren kultura-arduraduna da.
