Xabier Arakistain. Montehermoso Kulturuneko zuzendaria: Feminismoa XX. mendearen motoreetako bat da, eta XXI. mendean oraindik egiteko dagoen iraultza
2010-06-25
BEGIRISTAIN, Edurne
BELAXE. ITZULPEN ZERBITZUA
Argazkia: Alex Larretxi.
Gizarte eta Informazio Zientzietako ikasketak egin zenituen. Nola egin zenuen jauzi kazetaritzatik artearen mundura?
Gizarte eta Informazio Zientzietan matrikulatu nintzen duela zenbait urte, baina gero konturatu nintzen kazetaritzak ez zuela nigan interes berezirik pizten. Orduan, ikus-entzunezko komunikazio-sailera makurtu nintzen, zerikusia baitzuen zinemarekin, kulturarekin, artearekin, niri gehien interesatzen zitzaidan espazio sinbolikoarekin. Sail horretako doktorego-ikasketetan matrikulatu eta doktore-tesia egiten hasi nintzen, zinemaren inguruan, artearen antropologo sozial feminista baten zuzendaritzapean. Baina nire erabakiak zerikusi handia izan zuen, baita ere, neure ingurunearekin: nire lagun gehienak artearen esparruan ziharduten. Kulturaren mundua, oro har, interesgarria iruditzen zitzaidan, gizarte eraldaketekin zerikusi handia zuen zerbait zelako. Ni neure doktore-tesia prestatzen ari nintzen, zinema komertzialeko sexu eta genero nortasunen kultur eraikuntzaren inguruan, eta halako batean liburu batekin egin nuen topo: Amelia Valcárcelen La Política de las Mujeres izeneko liburuarekin, hain zuen. Liburuak izugarrizko zirrara egin zidan, zeren bere diskurtsoak, oso modu agerikoan ez bada ere, feminismoaren aldeko militantziara deitzen baitu. Eta oso identifikatuta sentitu nintzen idazleak liburuaren atzeko azalean zioenarekin. Idazleak esaten zuen zorretan zegoela feminismoarekin, feminismoak errealitatea irakurtzeko mapa bat, eta, mapa horretan, laguntza emateko toki bat eskaini ziolako; esaten zuen behartuta sentitzen zela aurrekoen lanari segida ematera. Oso identifikatu sentitu nintzen neu ere militante bihurtzeko ideia horrekin, eta pentsatu nuen arte garaikidea zela nik hurbilen neukana. Nolabaiteko askatasunez lan egin nezakeen alor bat izan zitekeela iruditu zitzaidan. Eta ez nenbilen oker. 1980ko hamarkadatik hona diskurtso kritikoak biltzen dituen edukiontzi moduko bat bihurtu baita niretzat arte garaikidea. Edukiontzi bat non diskurtso kritikoek nolabaiteko jarraitasuna duten eta pentsamendu-eskolen sare interesgarriak sortzen diren.
Ibilbide luzea egina duzu arte-komisario independente gisa. Nola hartu zenuen Montehermoso kulturunea gobernatzeko erabakia?
Hamar urtez arte-komisario independente gisa aritu ondoren, nik neure burua erakunde bateko lehiaketa publiko batera aurkezteko arrazoi bakarra zera izan zen, jakitea bazirela bi lege indarrean gure lurraldean, Eusko Jaurlaritzako Berdintasunarena bata eta Organikoa bestea, eta ikustea inork ez zuela, itxuraz, lege haiek —25 eta 26. artikuluak batez ere— garatzeko asmorik. Eta pentsatu nuen kulturune bateko lanpostu huts bat aukera ona izan zitekeela nik neure karrera profesionalean eta, feminismoaren munduan, militante gisa bildutako ezagutzak aplikatzen saiatzeko. Horra zergatik gurutzatu nuen independentziaren muga, erakunde bateko kide bihurtzeko.
Montehermoso gobernatzeko ardura zeure gain hartu zenuenean, duela hiru urte, zentro hau, generoaren ikuspegitik, artearen erreferentzia-gune bihurtzea deliberatu zenuen. Lortu al duzu?
2006ko abenduaren 15ean hasi nintzen lanean Montehermoson. Hutsetik abiatu behar izan nuen ia. Proiektu bat egin genuen, oinarrizko helburu batekin: gizarte honetan nagusi den sexismoari kontra egitea. Zifra eta estatistika guztiek diotenez, jarduera-eremu guztietan emakumeek diskriminatuta segitzen dute. Kulturaren alorra, eta artearena bereziki, oso alor garrantzitsuak dira, eta zerikusi handia dute imajinario sinbolikoarekin, eraikuntza abstraktuarekin, ideietako asko bideratzeko moduarekin. Nire ikuspegitik begiratuta, arte garaikideak, zentzua izango badu, hausnarketa kritikorako gune gisa egituratu behar da bizi garen gizarteetan zein kulturetan.
Azken hamarkadan, Arte Ederretako lizentziadunen artean emakumeak dira nagusi, baina gero ikusten duzu sexismo patriarkalak bere lana egiten duela ezagutza-zirkulu guztietan, merkatuan batez ere, eta garbiketa bat egiten dela, beste sexu-kontrol mota batzuekin zerikusia duena. Artisten erdiak emakumeak dira, gizonak bezain onak diren emakumeak, baina gertatzen dena da ez dagoela borondaterik espazio hori emakumeei uzteko. Oso zaila izan da, mundu guztiarekin egin behar izan dugu borroka, ez baitago inolako borondaterik egia objektibo hori onartzeko. Gogorra izan da, eta zaila oso. Esan beharra daukat, baita ere, laguntza jaso dugula artearen mundutik, eta baita, noski, feminismoaren mundutik ere. Eta jakina, hau dena aurrera eramaten lagundu diguten aliatu batzuen eta erakundeen babesa ere izan dugu.
Eta martxan jarri eta hiru urtera, zer puntutan dago orain Montehermoso?
Lehen lerroan gaude. Hain denbora laburrean inoiz lortzea espero ez genuen ospea dugu dagoeneko nazioartean. Artearekin eta kulturarekin zerikusia duten proiektuak poliki joan daitezke..., ezaguna izatea, programazio bat martxan jartzea, erakundearen diskurtsoa ulergarria izatea, publiko eta sektore mota desberdinetara iristea... Lan handia eskatzen du horrek guztiak. Eta, egia esan, guk errekorrezko denboran egin dugu hori dena. Artearen esparruaren barruan mugitzen direnek oso ongi ezagutzen gaituzte, herritarrek ere bai, eta orain estatuko gainerako tokitatik ari dira Montehermoso eredua ezagutu nahian. Emaitza oso ona izan da eta pozik txoratzen gaude. Montehermosok erakutsi du badagoela kultur politika ez-sexista egiterik. Gainera, nire ustez, kultur politika sexista ez egiteak hobetu egiten du kultur politika hori bera.
Zer desberdintasun dago generoaren ikuspegitik egindako kultur politikak aplikatzearen eta politika feministak aplikatzearen artean?
Gauza desberdinak dira. Gu egitean ari garena zera da: berdintasun-politikak aplikatzen administrazio publikoko sexuen artean, hau da, estatu honetan kultura garaikideko artea finantzatzen, ekoizten eta zabaltzen dutenen artean. Genero-ikuspegia erakundeetatik bertatik ere eraiki da. Eta feminismoa aktibismo politikoarekin lotuta dago. Nik uste generoa feminismoaren ondorio bat dela, baina batzuetan ez datoz bat. Genero-ikuspegiek jarrera feminista guztiak barne hartzeko bezain irekiak izan behar dute, asko eta askotarikoak baitira, are kontrajarriak eta elkarren aurkakoak ere inoiz. Feminismoa eremu sozial eta intelektual aberatsa baita oso. XX. mendearen motoreetako bat da, eta XXI. mendean oraindik egiteko dagoen iraultza. Feminismoa ezagutza da, eta gauzak hobetzeko ahalegina. Eta ezagutzak bizi-kalitatea hobetzeko balio du, eta testuinguru sozial eta kulturalak hobetzeko.
Argazkia: Alex Larretxi.
Montehermosok domino-efektua eragin ote du, genero-artearen ikuspegitik, gainerako arte-zentroetan?
Zaila da domino-efektua eragitea, baina horixe nahi genuke guk, noski. Guk erakutsi dugu posible dela programazio parekide bat egitea eta, gainera, bikaintasunari eutsiz egitea. Gainera, horrek plus bat dakar berekin: zenbait erakunde, arau edo ikuspegitan aldaketak eragiten hastea, alegia. Lehengoan lagun batek esaten zidan feminismoaren lorpen handienetako bat horixe dela hain zuzen, balio-judizioak eraldatu izana. Eta horrek zerikusia du bai Montehermosorekin, bai mugimendu sozial eta politikoekin, bai erakundeak egiten ari diren lanarekin... Horrek guztiak sorrarazten duen iritzi-giroa dela eta, gero eta eramangaitzagoa zaigu emakumearen kontrako diskriminazioa. Egun askoz zailagoa da gizonen indarkeriak eragindako emakumeen hilketak zuritzea, eta zailagoa, halaber, erabakiguneetan emakumerik ez egotea zuritzea.
Zer dela eta hori?
Ez dagoelako, sexismoz harago, beste arrazoirik. Eta hori gainditu gabeko irakasgaia dugu Ilustrazioaz geroztik. Sexuen arteko berdintasuna atzeratuta dago oso. Arrazoibide eta pentsabide horretan aurrera egin nahi badugu, sexuen arteko berdinketak errealitate izaten hasi behar du. Gauza askotan hobera egin dugula bistakoa da, badakigu emakumeek botoa emateko eskubidea lortu zutela XX. mendearen hasieran, eta emakume askok kalera atera behar izan zutela, eta borroka egin, hori lortzeko. Orain gauden aldi hau ere oso berezia da, zeren maila sinbolikoan bada ere, estereotipo sexista horiek bere horretan baitiraute belaunaldi berrien artean. Genero maskulinoaren eta femeninoaren rolek bere horretan dihardute belaunaldi berrien artean. Asko dago egiteko oraindik. Ideologia patriarkal hori aldean eramaten dugu modu ikusezin batean, hau da, ez gara ohartzen gauzen ikuspegi sexista izatea eragiten digula. Oso zaila da arazo bat ez duenari arazo hori ikusteko eskatzea. Zeren asko dira sexu arrazoiengatik bereizkeria egiten duen gizarte batean bizi garela pentsatzen ez duten gizon eta emakumeak. Horri aurre egitea oso zaila da, baina gauzak hobetzen ari dira; iritzi-giroa aldatzen ari dela uste dut, eta arteari asko kostatu zaio bere lurraldeko ateak emakumeei zabaltzea, zeren artista jeinuaren edo maisu-lanaren ideia maskulinoa baita oso. Pintore edo idazle handi batengan pentsatzeko eskatzen digutenean, gizon batengan pentsatzen dugu, ez emakume batengan. Eta horrelakoak asko! Bikaintasuna gizonengan dagoela pentsatzen dugu, baina egungo gizarteak gauzak bestela direla erakusten digu. Gu emakumeak egiten ari direna aintzat hartzen duen joera sozial eta kultural horretan parte hartzen ari gara, haietako batzuk ahanzturatik ateratzen saiatzen. Lan hori 1970eko hamarkadaren hasieran egin zen gehienbat, baina gure zeregina, hori baino gehiago, egun zer gertatzen ari den aurkeztea da. Egun, emakume artista on pila bat dauzkagu, eta neurriak hartu beharko genituzke artista horiek merezi duten ezagutza jaso dezaten.
Nola ulertzen duzu artea? Artearen zer adierazpide interesatzen zaizu?
Artea ezagutza da. Artea eraikin bat da, oso konplexua, adimenarekin eta sentiberarekin zerikusia duena. Eragiten dizun zerbait da, gogoeta egitera eta pentsatzera bultzatzen zaituen zerbait. Horrek ez dauka zerikusirik zerbaiten aurkakoa izatearekin edo protesta egitearekin. Oso bestela da. Arteak gogoeta egitera, pentsatzera behartuko dituen bulkada bat eragin behar du berari begira begiak gozatzen dituzten pertsonengan, denbora gelditzera eta beren buruarekin bat egitera bultzatu behar ditu, bizitzan benetan interesgarria eta inportantea denarekin konektatzera. Niri izugarri interesatzen zait errutina sistematiko horiek geldiarazten dituen artea. Adibidez, zalantza handi bat dago irudiaren inguruan: gure kultura bisualak irudiak eta errealitatea lotzen ditu elkarrekin, eta batere kritikarik egin gabe onartzen du irudiaren eraikuntza, zeharo egonkortua. Eta artea, egun, deseraikitzen ari da kultura bisualari buruzko ideia hori. Nire ustez, hori ezinbestekoa da aurrera egiteko eta inguratzen gaituen errealitatera beste modu batera hurbildu ahal izateko.
Adierazpen kritikoek badute tokirik Montehermoson?
Bai noski. Gure ustez erakunde bat diskurtso konplexu bat da, baina ateak zabaldu genituen egunetik beretik zaindu dugun gauza bat da hori, kulturgunearen programan bertan, jarduera guztietan presente dagoena. Oinarrizko lau departamentu ditugu —erakusketak, kultur ekintza, hezkuntza eta dokumentazioa—, zeinek diskurtso koherente bat eratzen baitute, eta ikuspegi kritiko horretan oinarrituta baitihardute. Hainbat ikuspegi eta diskurtso kritikotan oinarrituta dihardugu. Feminismoa beste bat gehiago da. Beste kulturgune batzuek egiten ez duten gauza bat da hori. Kulturgune honek herritarren hausnarketa kritikoa sustatzen du, jendeak bere eguneroko bizitzan geldialdi bat egin dezan nahi du, gizarte gisa, gizaki gisa egiten ari garenaz gogoeta egin dezan. Zentroaren erabiltzaileak hausnarketa kritikoa egitera bultzatuko dituen ikuspegi plural hori eskaintzea dugu guk helburu. Horrek izan behar du, nire ustez, arte garaikideko zentro baten benetako eginkizuna.
Xabier Arakistain, Emma Dexter eta “Living Together” erakusketan parte hartu zuten zenbait artista.
Argazkia: Igor Aizpuru.
Jendearekin konektatzea lortu duzu?
Montehermoso ezagutzaren kulturan ari da lanean, eta nik uste jendeak ongi ulertzen duela hori. Oso arriskutsua iruditzen zait denbora-pasako kultura baizik ez sustatzea, hausnarketaren kontrakoa den neurrian. Beste kontu bat da ezagutzaren kulturan parte hartzea denbora-pasa ona ez izatea. Guk uste dugu gure eskaintza denbora-pasa ona izan daitekeela, eta are burua deskonektatzen dizun diskurtso baten aurrean krispetak jan eta jan aritzea baino hobea ere. Gizakiok oso konplexuak gara, eta badakit, batzuetan, deskonektatu beharra dugula. Horregatik, gauza batzuek deskonektatzen edo lo egiten laguntzeko balio dute eta beste batzuek, berriz, erne egoten laguntzeko. Gu egiten ari garen diskurtsoak zerikusia du bai orokorrean bai tokian-tokian gertatzen ari denarekin, bai eta tokian tokiko ikuspegiaren eta orokorrekoaren artean eragiten dugun elkarrizketa motarekin ere. Batetik, erakusketa, ikastaro, kontzertu, argitalpen asko eskaintzen ditugu, baina, bestetik, jende gehienarengana heltzeko asmoz egiten dugu lan: hau da, bai haurrak bai adinekoak gogoan ditugula. Era guztietako programak eskaintzen ditugu: adin eta gizarte-talde guztientzat, komunitate artistiko mota guztientzat, unibertsitateko jendearentzat... Oso irekiak dira denak, eta hori dela eta, erantzuna ere ona izaten ari dela uste dut, egunero hartzen dugun bisitari-kopuruak ongi erakusten duen bezala.
“Manifiesto ARCO 2005” delakoaren bultzatzaileetako bat izan zinen. Manifestu horretan, besteak beste, artean berdintasuna ezartzeko neurriak eskatzen zitzaizkion administrazioari. Zer erantzun izan zuen eskakizunak?
Dokumentu hura idatzi genuenean, zera esaten genuen: gure zergak artearen parte bat finantzatzeko erabiltzen baziren, ez genuela nahi zerga horiek modu sexistan erabiltzea. Administrazio publikoei eskakizun hori eginez bultzatu genuen dokumentua. Geroztik gauza gutxi gertatu da, eta asko, aldi berean. Montehermoso gertatu da, beste iritzi-giro bat dagoela gertatu da, eta museo eta arte-zentroentzat arazo bilakatzen hasi dela programazioetatik emakumeak baztertzen jarraitzea. Hori arazo gisa ikusten hasiak direla uste dut.
Dokumentuak nolako babesa jaso zuen artearen munduko gizonen aldetik?
Feminismoa emakumeen ideia baino ez dela ez da zuzena. Historiari begiratzea baino ez dago horretaz jabetzeko. Gizon eta emakumeen arteko berdintasuna defendatzen duen testu funtsezkoenetako bat François Poulain de la Barre-k idatzi zuen XVII. mendean; John Estuart Mill-ek garbi izan zuen sexuen arteko desberdintasuna arazo soziala eta kulturala zela... Feminismoaren aldi guztietan beti egon dira sexuen arteko berdintasunaren alde lan egin duten gizonak. Eta gaur egun berdin. Eta manifestu horretan ere baziren gizon batzuk. Feminismoa gizonei eta emakumeei dagokien auzi bat da, ez emakumeei soilik. Feminismoak gizarte berdinago baten alde egiten du, hau da, bai emakumeentzat bai gizonentzat hobea izango den gizarte baten alde. Azken bolada honetan, Espainiako estatuan, maskulinitateari buruzko ikerketa asko egiten ari dira artearen munduan, zeren gizona genero maskulinoaren rola espetxe gisa ikusten hasi da, konturatzen hasi da ez dela hain erosoa rol horren barruan bizitzea.
Behin baino gehiago esan duzu Espainiako estatuan arte feministaren historiografia egiteko dagoela oraindik.
Espainiako estatuan gauza guztien historiografia dago egiteko. Gainditu gabeko irakasgai asko ditugu. Espainiako estatuan gauza gutxi argitaratu da 1970eko hamarkadako feminismoaren inguruan. Hori, adibidez, egiteko dago oraindik, eta egin beharra dago, datozen belaunaldiek zer gertatu zen jakin dezaten. Montehermoso Kulturgunearen beste ardatz nagusietako bat ezagutzaren belaunaldiz belaunaldiko transmisioa da. Eta, zehazki, ezagutza feministaren transmisioa. Ikerketarako ematen dugun laguntzetako bat Espainiako estatuko arte-feminismo binomio horren historiografia egiteko da, gauza gutxi argitaratu baita orain arte alor horretan. Xabier Arakistain Xabier Arakistain Gasteizko Centro Cultural Montehermoso Kulturuneko zuzendaria da, egungo arte, pentsamendu eta kulturaren alorretan sexuen arteko berdintasun-politikak garatzen eta aplikatzen aitzindaria. Hori baino lehen, Arakistainek hainbat proiektu garatu zituen, hala nola, Trans Sexual Express (1999) erakusketa. Erakusketak sexu-kuota gehitzen zuen antolaketa-irizpide gisa, eta sexu, genero eta sexualitate kategorien eraikuntza kulturala aztertzen, une hartako euskal arte-ekoizpenaren barruan. 2000. urtean, eta Rosa Martínezekin batera, erakusketa beste testuinguru batzuetara zabaldu zen, eta hainbat egoitza izan zituen. 2001etik 2003ra bitartean Fundación Bilbao Arte Fundazioa Erakusketa Aretoaren programazio parekidearen arduraduna izan zen, eta 2003tik 2006ra arteari eta feminismoari buruzko eztabaida-mahaiak zuzendu zituen ARCO azokako arte garaikideko adituen foroetan. 2005ean Manifiesto Arco 2005 delakoaren bultzatzaileetako bat izan zen. Manifestuak artearen alorrean sexuen arteko berdintasunaren aldeko neurriak hartzeko eskatzen zien administrazio publikoei, eta babes osoa izan zuen sektoreko emakume askoren aldetik. Bestalde, Xabier Arakistainek komisario lanak egin ditu hainbatetan, hala nola, Leigh Bowery artista britainiarraren edota Guerrilla Girls talde estatubatuarraren atzera begirakoetan, edota Para todos los públicos (Rekalde Aretoa) eta Kiss Kiss Bang Bang, 45 años de arte y feminismo (Bilboko Arte Ederretako Museoa) erakusketetan. Montehermoson ere komisario-lanak egina da hainbat erakusketatan: Switch on the Power, Ruido y políticas musicales, La Mirada Iracunda (Maura Reilly komisarioarekin elkarlanean) edo Living Together Estrategias para la convivencia (Emma Dexter komisarioarekin elkarlanean). Gainera, bere lanari buruzko hitzaldiak eta artearen eta feminismoaren arteko harremanei buruzkoak egin ditu Vienako MAKen, New Yorkeko Brooklyn Museumen, Londresko UCLn, eta Parisko EHESSn. Xabier Arakistainek Gizarte Zientzietako lizentzia eskuratu zuen Euskal Herriko Unibertsitatean, film-irudien sexu-nortasunei eta genero-nortasunei buruzko ikerketa-lan batekin, eta Zinema Masterra egin zuen unibertsitate horretan bertan.
