Susana Serrano Abad. Ikertzailea: Nire ustez, Bilbo ez da aisia- eta turismo-hiria soilik. Berrindustrializazioari ekitea ezinbestekoa da
2010-11-19
VELEZ DE MENDIZABAL, Josune
BELAXE. ITZULPEN ZERBITZUA
Espainiako eta Euskal Herriko historiari buruzko eskolak ematen dituzu Euskal Herriko Unibertsitatean, atzerriko ikasleentzat. Etengabe eraldatzen den zerbait irakasten duzu... Historia aldatzen ari da, historia egiten ari gara...
Bai, ezbairik gabe. Horregatik, gaur egungo gaiak ere jorratzea gustatzen zait. Erabateko aldaketa-prozesuan gaude murgildurik bete-betean, eta ikasleak horretaz jabetzea nahi dut. Egungo gaiei heldu behar diegu, gure hirien ezaugarriak aztertzeko: nola ari diren aldatzen, nola modernizatu diren, zer aldaketa egin dituzten... Gainera, historia orokorra (eta ez integrala) erakustea gustatzen zait, hau da, gertakari politikoetara ez mugatzea. Izan ere, batzuetan gertakari politikoei besterik ez diegu erreparatzen, eta herrialdeek beste hainbat alderdi dituzte: gizartea, arkitektura...
Adibidez, ikasle amerikarrei zinemaren alorreko gaiak gustatzen zaizkie gehien, baina, era berean, sukaldaritza eta sukaldari handiak ezagutzeko interes handia dute. Han, Almodóvar, Arzak... ezagutzen dituzte.
Barometro mediatiko bikaina da, beraz, Atlantikoaz bestaldera gure kontinentetik zer iristen zaien jakiteko...
Gauzak errotik aldatu dira, argi eta garbi. Garai batean, 1985ean, hona ikastera etortzen ziren atzerritarren interesa pizten zuen gaia euskal gatazka zen. Atentzioa ematen zien, eta nola eta zergatik sortu zen jakin nahi zuten. Informazio gutxi eta erreferentzia urriak zituztela nabaritzen zitzaien. Atentatuen berri zuten, besterik gabe, eta gehiago jakin nahi zuten.
Orain, ordea, gehiago interesatzen zaizkie kulturari lotutako gaiak, Bilboko hirigintza-eraldaketak, arkitekto berriak eta Guggenheim museoa. Han, Gehry, Calatrava... izen ezagunak dira. Bilboko txokoen aniztasunak txundituta uzten ditu: alde zaharrak, Kale Nagusiko etxeek eta eraikin modernoek, hala nola, Guggenheimek. Harrigarria iruditzen zaie hiri osoa mendiz inguratuta egotea, tokietara oinez joan ahal izatea, 20 minututan metroan beste herri batera iristea, kalean lasai eta jende artean ibiltzea, eta edozein ordutan atera ahal izatea, arriskurik gabe...
Arkitektura eta hiri- eta hirigintza-historia zure ikerketa-ildo nagusietako batzuk direla adierazi duzu...
Halaxe da, bai. Gainera, nire lanaren ardatza Bilboko Itsasadarra da. Etengabe ari gara aldatzen, baina egungo eta XIX. mendearen hasierako egoeren artean antzekotasunak ikusten ditut. Ekonomia-eredua aldatzen ari gara, berriro. Duela 125 urte ere, krisia sortu eta ekonomia-eredua aldatu zen, orain bezala. Bilboko Itsasadarra laborategi paregabea da historiako prozesu horiek guztiak arakatzeko. Gainera, hainbeste ikuspegitatik azter daitezke...
Zure lan baten izenburua Los orígenes de una metrópoli industrial: La Ría de Bilbao da. Bilboko historiako zer garai aztertzen ditu?
Guztira, lau liburuki idatzi ditugu BBVA Fundazioarentzat. Lehenbizi, hiru aldi aztertu genituen: Bilboko metropoliaren sorburuak, XIX. mendearen erditik XX. mendearen hasierara bitarteko urteak, eta Gerra Zibilaren aurreko garaia. Orain dela urtebete, azken liburukia argitaratu dugu: Gerra Zibiletik abiatu eta Bilboko metropoliaren finkapenera arte, hau da, gaur egunera arte. Ildo horretan, adierazi dizudan gogoeta egin dugu aldaketei eta berrikuntzei buruz.
Bestalde, Bilboko Udalarekin elkarlanean, auzoen historia aztertu dugu. Auzoen nondik norakoak ezagutzera ematea oso garrantzitsua iruditzen zitzaigun, hirigune handien inguruko azterketetan ezinezkoa izaten delako auzoetan sakontzea eta haien zehaztasunak lantzea. Hiriguneari buruzko azterlana burutu eta gero, auzoen berezitasunetan murgiltzeko aukera izan genuen. Lehenbizi, hitzaldien bidez, auzoen historiaz genekien guztia azaldu genuen. Oso aberasgarria izan zen, auzoetako biztanleek ezagutzen ez genituen makina bat gauza irakatsi baitzizkiguten. Orain, azterlana jadanik bukatuta dagoenez, udala ekimen parte-hartzaileagoak ari da antolatzen auzoetan: adibidez, bisitaldi gidatuak.
Hiri-espazioari eta hirigintza-historiari buruzko ikerketak Bilbon oinarritzea erabaki duzu. Zergatik? Ez zenezake aukeratu beste hiriren bat, hala nola, Donostia, Iruñea edo Gasteiz?
Bilbo aisia-, finantza- eta merkataritza-hiri nagusia da. Gainera, era guztietako eremuak aztertzeko aukera eskaintzen du: Itsasadarraren ibilguaren erdialdea industria- eta meatze-eremua da, eta ibai-ahoan, portuaren eremuan, elitearen etxebizitzak daude. Burgesiaren aisiagunea da... Beraz, Itsasadarra ezin dezakegu har industriagunetzat soilik, errealitatea konplexuagoa baita, ezbairik gabe. Denboraren poderioz, eraldatu egin da, eta, horregatik, zehatzago eta zorrotzago aztertu behar dugu, gure historia ezagutzeko.
Bilbo erreferentziazko hiri-eredua izan da gure azterlanean. Orain, industria-ereduaren eta -prozesuaren konplexutasuna sakon aztertu ondoren, hurrengo ikerketa-ildoa aukeratu behar dugu: Bilbo Donostiarekin, Gasteizekin eta Iruñearekin alderatzea edo etorkizunari begiratzea.
Historialariok ez dugu etorkizunari erreparatzeko ohiturarik, baina gai interesgarria da, eta urrats hori ematera ausartu beharko genuke. Lehen, Gerra Zibilean bukatzen genituen gure azterketak, eta, geroago, 70eko eta 80 hamarkaden xehetasunak ere jorratzeari ekin genion. Beraz, bidean aurrera egin dezakegu, ezta? Zergatik ez dugu aztertzen nola bizi izan ditugun aipatutako aldaketak?
Historialariek etorkizunaz eskainitako ikuspegiek zer ekarpen egin dakizkieke hiri berriei?
Oso aberasgarria izango litzateke, bakoitzak bere jakintzagaiaren arabera ekarpenak egingo bailituzke, egitura berriak eta hiri integralagoa eraikitzeko.
Adibide bat aipatuko dizut. Gure azken lanean, isurpenen gaia aztertu dugu. Nork esango zuen! Historialariak isurpenak aztertzen! Berez ez dirudi historiako gaia, baina nolatan ez genuen aztertuko, hain garrantzitsua izanik? 1850eko prentsan, Boluetako Santa Anako isurpenen albisteak argitaratu zituzten: udaltzaingoak osagai kutsatzaile haiek kontrolatzen zituela... Azkenean, biologoak eta historialariok ondorio berbera atera dugu, nork bere arloa aztertu arren. Itsasadarrera 150 urtetan zehar isurpenak jaurti direla kontuan hartuta, nahitaezkoa da plan integral bat abiaraztea. Ikusten denez, gure lanak elkarren osagarriak dira.
Horregatik, hurrengo ikerketa-ildoa zein izango den ari gara erabakitzen. Zer da komenigarriagoa: konparazio-azterketa egitea edo etorkizunari begiratzea?
Gure hiriak duela hamar urte nolakoak ziren gogoratzen badugu, errotik aldatu direla eta zeharo desberdinak direla egiaztatuko dugu. Etorkizunean mugarik gabeko hiriak ezagutuko ditugu?
Bai, zeharo desberdinak dira... Hiriak hedatzen ari dira. XIX. mendearen bukaeran, Bilbo Zazpi Kaleek osatzen zuten, baina, hedatu ahala, eremu gehiago hartu zituen barne, eta, azkenean, metropoli izugarria sortu zen...
Zertarako, ordea? Kosta ahala kosta handitzea ez al da arriskutsua, kultur nortasuna galtzeari dagokionez?
Galtzen eta irabazten ari gara... Komunikazio Zientzien Fakultatean egin ditugun soziologia-proiektuek datu bitxiak eskaintzen dituzte. Adibidez, Errekalde eta Deustu auzoetako biztanleak bilbotarragoak sentitzen dira orain, metroari esker, eta hori aurrerapausoa da. Lehen jendea bere txokoan bizi zen, nahiko isolatuta, mugitzeko aukera gutxiago baitzuten. Ezkerraldeko langileak hantxe geratzen ziren. Orain, etengabe mugitzen garenez, Barakaldoko antzokira joatea ez zaigu batera kostatzen, baina lehen, beharbada, bi aldiz pentsatuko genuen. Hori guztia ona da. Metropoli handiei lotutako galerei dagokienez, auzoen berezko izatea galdu egin da, agian: haurrek jadanik ezin dute kalean jolastu, trafikoaren ondorioz, ultramarinoetara joateri utzi eta merkataritza-azalera handietan erosten hasi gara... Aldaketa geldiezinak dira... Baina auzo-bizitzaz beste era batera ere goza dezakegu, adibidez jaietan parte hartuz.
Nola aldatu da hiri-eredua eta nolakoa da egungo hiria?
Bilbo industria-hiritzat hartu da beti, baina ni ez nago oso ados ikuspegi horrekin, industriagunea ez ezik, portu-hiria ere izan delako. Itsasontziak ia Arriagaraino iristen ziren arren, Itsasadarrari bizkarra eman zitzaion, helburu bakarra industria sustatzea baitzen. Egia esan, XIX. mendean zehar, Itsasadarreko ertzen arteko zubiak oso urriak zirenez, hiriko bi aldeen artean ez zegoen komunikazio handirik. Ondorioz, Bilbon gizarte-bereizketa erabatekoa zen: San Frantzisko auzoan langileak bizi ziren, zabalgunean burgesia...
Gaur egun, ordea, industria ondoko hiri-eredu berria ari da nagusitzen. Lehen urratsa Abandoibarra eraberritzea izan da, eta bigarrena auzoak hirian txertatzea eta berrurbanizatzea izango da, Bilbo Zaharrean egiten ari diren moduan. Hemendik aurrera, hiri bizigarriagoa sortzen saiatu behar dugu, bertako bizimodua atseginagoa izan dadin. Zabalgunean, gaur egun, jendea korrika, bizikletaz ibiltzen, paseatzen... ikusten dugu.
Zein dira hiriak eraikitzeko nahitaezko oinarriak?
Biztanleentzat egokia izatea, atsegina eta erosoa, batetik bestera erraz mugitzeko modukoa. Bilbok hori guztia lortu duela uste dut, baina egungo erronka jarduerak eta lanpostuak sortzea da. Orain arte, ekimen publikoek bideratu dute dena, eta krisiaren kontrako ahaleginetan ere arlo publikoak hartu du aurrea. Enpresariek ere zerbait egin beharko lukete. Nire ustez, Bilbo ez da aisia- eta turismo-hiria soilik. Berrindustrializazioari ekitea ezinbestekoa da.
Bukatzeko, zer ikasi dugu iraganetik?
Hiria eraberritzeko eta suspertzeko lanak abiarazi aurretik, hainbat arlotako eragileak eseri ziren mahaiaren inguruan: ekonomialariak, hirigileak, politikariak... Hori garrantzitsua iruditzen zait, lehen industrializazio-prozesuan sekulako anabasa sortu baitzen, dena interes pribatu eta ekonomikoen esku geratu zelako. Nahi zuten guztia egin zuten, euren negozioentzat komeni zitzaiena. Lurrik onenak hartu eta edonola eraiki zuten, inolako hirigintza-oinarririk gabe, eta, horrela, antolamendurik eta inbertsiorik ezaren ondorioz, 70eko hamarkadako pilaketa nahaspilatsua sortu zen.
Horrelako akatsik berriz ez egiteko, hiru alderdi hartu beharko lirateke kontuan: industrializazio-prozesua kontrolatzea, hirigintza-arauen gabeziak gainditzea eta inbertsio publikoak ugaritzea.
2006-2007ko bukaerako azterlanerako bildu genituen datuen arabera, Bilboko Itsasadarreko langabezia-tasa Bizkaiko batez bestekoa baino bi puntu handiagoa zen. Zer esan nahi du horrek? Hirigintza berroneratzen ari garela, baina ez dugula enplegurik sortzen. Ekimenak abiarazi eta ekintza dinamikoak gauzatu arren, enplegua sortzeko moduak bilatu behar ditugu, merkataritzak eta turismoak ezin dutelako izan hiriko bizibide bakarrak.
Hitz egin dezagun zure beste azterlan bati buruz. Zer gai jorratu dituzu Diccionario biográfico de los Parlamentarios de Vasconia liburukietan?
Gai guztiak elkarri lotuta daude. XIX. mendearen bukaerako industria-aldaketak eliteek sustatu zituzten, alegia, ekonomia-, kultura- eta politika-arloko eliteek. Euren interesen araberako hirigintza egituratu zuten.
Liburukietan, bi garai aztertzen dira: 1808tik 1876rako urteak, batetik, eta 1876tik 1939ra artekoak, bestetik. Proiektuari 1990ean eman genion hasiera eta berriki bukatu dugu. Eusko Legebiltzarrak finantzatu du.
Orain, parlamentari espainiarren biografia-hiztegia ari gara idazten, 1808tik 1874ra arteko garaian oinarrituz. Espainiako Legebiltzarraren eskaria izan da, eta Mikel Urkijo eta Joseba Agirreazkuenaga ari dira zuzentzen lanak.
Liburuki guztietan biografia-eredu berbera ari gara erabiltzen, konparazio-azterketak egin ahal izateko. Alderdi ugari aztertzen ditugu: jatorriak, familiak, familia-harremanak, errentak, errenten iturburuak, ikasketak, prestakuntza, lan-, politika- eta administrazio-jarduerak, eta kaleratutako argitalpenak eta lanak.
XIX. mendeko eta XX. mendearen hasierako parlamentariei buruzko ikerlanetan, ba al dago atentzioa eman dizun datu bitxiren bat?
Bai. Euskal parlamentariek Madrileko Gorteetan oso gutxi parte hartzen zutela uste genuen, eta, gainera, euskal lurraldeekin zerikusia zuten gaietan besterik ez zutela parte hartzen. Okerreko ustea da, ordea. Proiektu askotan, lege-kodean, errepide-planean, ekonomia-plangintzetan, gai militarretan... jardun zuten, eta ez euskal lurraldeei lotutako gaietan soilik, pentsatzen genuen moduan.
Alondegia aisiagune eta kulturagune bihurtu dute. Zuri, ordea, eraikinaren eta bertako funtzioen garrantzia ezagutzera ematea funtsezkoa iruditzen zaizu...
Alondegia ez zen ardo-biltegi arrunt bat, besterik gabe, jendeak uste duen moduan. Eraikinaren oroimen historikoa, funtzioak eta garrantzia ezagutzera ematea komeni da. K2000 ekoizpen-etxeak Alondegiko langileen zereginei buruzko DVDa egin zuen, ardo-biltegia ez ezik, Bilboko udaleko zerga-bilketaren ardatzetako bat ere baitzen.
Alondegiko zereginen bidez, ustekabeko aurkikuntza bat egin dut: Bilbon, industriaz gain, bestelako jarduera garrantzitsu bat ere errotu zela. Ardoaren inguruan, sekulako negozioa sortu zen. 1860an, Bilboko enpresa batzuek ardoa atzerrian saltzen zuten, diru-iturri bikaina zelako, eta, bestalde, Errioxako lehen upategiak enpresari bizkaitarrek ireki zituzten. Ikusten denez, Bilbo ez zen industria-hiria soilik; zerbitzuen arloak ere berebiziko garrantzia zuen.
Biltegiak, tabernak, dendak, upelak garraiatzeko orgen fabrikazioa... XIX. mendearen bukaerako zerbitzu-sare garrantzitsua ez genuen ezagutzen. Ardoaren negozioa egungo kontua dela ematen du, baina, XIX. mendearen bukaeran, Bilbotik Ameriketara, Karibera, Europara... esportatzen zuten. Bilboko portutik ateratako ardoa nazioarteko azoketara iristen zen... Garai hartan, ardoaren sindikatua ere sortu zuten... Hariari tiraka hasiz gero, Alondegiaren atzean makina bat gauza daudela ikusiko duzu, eta, horregatik, eraikinaren oroimen historikoa azpimarratzen jarraitzeko asmoa dut. Susana Serrano Abad (Bilbo, 1961) Euskal Herriko Unibertsitateko historia-doktorea (1993). Gaur egun, historia garaikideko irakaslea da EHUko Gizarte eta Komunikazio Zientzien fakultatean. Era berean, 1995etik, Espainiako eta Euskal Herriko historiako eskolak ematen ditu Leioako campusean, Renoko Unibertsitateko (Nevadako) USAC programaren bidez. XIX. eta XX. mendeetako eliteak eta industrializazio-prozesua dira bere ikerketa-ildo nagusiak, eta hiri-espazioaren osaera eta gauzapenaren ikuspegitik jorratu ohi ditu. Bestalde, “Auzoz Auzo” ekimenaren aurreko deialdietan (Olabeaga eta Deustuko Erribera) parte hartu du. Hainbat lan argitaratu ditu, indibidualak zein taldekoak: besteak beste, Bilbao desde sus Alcaldes (3 liburuki, 1836-1939), Diccionario de los Parlamentarios de Vasconia (1808-1876 eta 1876-1939) eta Los orígenes de una metrópoli industrial: La Ría de Bilbao.
