Juan Miguel Gutierrez. Zinemagilea: Ikustezina den hori harrapatzeko gai zarela konturatzea zinearen alderdirik atseginena da
2009-09-11
SALA, Teresa
BELAXE. ITZULPEN ZERBITZUA
Zerk bultzatuta egin duzu Juanjo Francori buruzko dokumentala?
Arrazoi askok bultzatu naute. Bada arrazoi ia etiko bat: badira maila guztietako konpromiso baten testigantza ematen ari diren pertsonak, eta pertsona horiek ezezagunak zaizkigu: apalak direlako, lanean aurrekontu txikiekin aritu direlako. Zentzu horretan, halako errebindikazio moral bat iruditzen zitzaidan. Juanjo Franco eredu bat zen niretzat. Komunikabideetan oihartzun handirik izan gabe ere gauza sakonak egin zitezkeela erakutsi zidan. Gainera, adiskide mina nuen. Gauza asko partekatu nituen berarekin, eta hau omenaldi txiki bat izan da. Hirugarren arrazoia denboraren joanarekin heldu zitzaidan: ohartu nintzen hemendik 30 urtera Juanjoren bilobek galdetuko diotela bere buruari ea nor ote zen aitona, eta iruditu zitzaidan ederra izango zela testigantza bat eduki zezaten. Horregatik, azkenean, filma bilobei eskainia da. Denborak azkenean oroimena suntsitzen duenean, oraindik edukiko dute toki bat aitonaren aztarna bilatzeko. Hiru arrazoi horiek batez ere sentimendutik bultzatu naute filma egitera. Halere, iruditzen zait oso film ordenatua dela. Hark nola sortzen zuen erakutsi nahi du. Beste eremu batzuetan ere sartu naiz, eta beharbada jende guztia ez da nirekin ados izango.
Zure zinta gehienetan bezala, elkarrizketak izango dira nagusi noski?
Filmak ardatz bikoitza du. Alde batetik, offeko nire ahotsa dago, eta horrek Juanjori buruzko esperientziak kontatzen ditu, eta hark nola funtzionatzen zuen aztertzen du, eta, bestetik, haren emaztearen, Mari Loli Agirreolearen ardatza duzu, eta horrek gertakarien denbora zehatza birmarratzen du, eta ukitu pertsonal eta sentimental hori ipintzen. Juanjok bere bizian zehar ezagutu zituen pertsonekiko elkarrizketak ere badira filmean. Juanjo oso apala zen, ez zitzaion gustatzen egiten zituen gauzez aritzea. Bera une horretan zebilen zirkuluko jendeak bakarrik jakiten zuen zertan ari zen: pintura, Eusko Ikaskuntza, zinema zuzentzen... Baina zirkulu bakoitzeko jendeak ez zekien Juanjok beste sormen-alor batzuk landu zituenik. Zinema egiten genuenontzat, esate baterako, harrigarria izan zen pintura egiten zuela jakitea. Bakarrik haren inguruko taldetxo batek ezagutzen zuen hura osotasunean.
Hortaz, dokumentala ikusteak Juanjo Franco berraurkitzen lagunduko du.
Bai, hala da. Juanjok alderdi asko zeuzkan.
Zer ekarri dizu dokumentala egiteak?
Kilikagarria izan da. Alde batetik, oroimen-ariketa bat izan da, baina, bestetik, neure buruarekin egiten dut topo, zeren biok garai heroiko eta kilikagarri ugari bizi izan baititugu, era klandestinoan funtzionatzen genuen garai batean, nahiz eta ez genuen geure bizia arriskatzen, ez eta gutxiagorik ere (barreak).
Zergatik izenburu hori, Zuzendu, mesedez! - ¡Enfoquen, por favor!?
Juanjo sinetsita zegoen proiekzionistak nahiko zabarrak zirela, eta filmak gaizki proiektatzen zituztela. Egia zen, eta, garai hartan, berak halako mira patroi batzuk ipintzen zizkien, egoki foka zezaten. Nik istorio haren omenez aukeratu dut izenburua, eta, baita ere, pertsonaia ongi fokatzeko eta pertsonaiaren alderdi guztiak argi ikusteko dagoen beharra nabarmentzeko. Gauza asko gelditu zaizkit kanpoan, baina funtsezkoa hor dago.
Nola ezagutu zenuten elkar?
1976an ezagutu genuen elkar, ni Belgikatik itzuli nintzenean. Irratian ari nintzen lanean, eta euskal zinemako zuzendariekin tertulia-saio bat egitea bururatu zitzaidan. Urte haietan, euskal zinema ia hutsa zen: Amalur, beste gauzatxoren bat eta kito. Ohartu nintzen, ordea, bazela zinema amateurrezko lurrazpiko korronte bat, eta gauza oso interesgarriak ari zela egiten. Hainbat zuzendari bildu nituen, eta Juanjo zegoen haien artean. Monografiko bat egin nuen berarekin, irratira etorri zen bere filmak proiektatzera eta zeharo liluraturik gelditu nintzen. Begirada-kalitate aparta zeukan: Robert Flaherty-ren lanak oroitarazten zituzten filmak, batetik, eta oso zinta ikonoklastak, bestetik, umore bitxi eta intelektual bat zeukatenak, hitz- eta zenbaki-jokoez hornituak.
Nolakoa zen Juanjo? Zerk bereizten zuen?
Zientzietako gizon bitxi bat zen, ez baitzen batere hotza. Zenbakietako, kalkuluetako eta egituretako pertsona bat zen, baina emozionalki sutsua. Eta, jakina, izugarri argia. Elkarrekin lan egin genuen, eta sormen mailan ia ez gara sekula banatu, nahiz eta bakoitzak ia beti bere linearekin jarraitu duen. Urte dezentez, batera aritu ginen Eusko Ikaskuntzan, eta, era berean, eskola asko eman genituen elkarrekin.
Jakin al zuen film bat egin behar zenuela berari buruz?
Bera hil eta gero erabaki nuen filma egitea. Berak sekula ez zuen jakin filmaren berri, eta neuk ere sekula ez nuen pentsatu ezer egitea; hil zenean, ordea, beraren etxera joan nintzen, hark zeukan material asko aurkitu baitzuten, eta galdu egingo baitzen. Denetarik zegoen: filmak, eskemak, gidoiak, proiektuak… Une hartan iradoki nion familiari, material hura etxean eduki beharrean, eman ziezaiola Filmotekari. Guztia Filmotekari eman zitzaion, eta zegozkion kopiak egin zituzten han. Nik nahiko ongi ezagutzen nuen materiala, baina bazuen ia 30 urte ikusten ez nuela. Harekin berriz topo egin nuenean, hain argitsua eta modernoa iruditu zitzaidan (60ko hamarkadako gauzak ziren arren), ohartu bainintzen argitara atera beharra zegoela.
Zuzendu, mesedez!
Zenbat denbora eman duzu filma sortzen?
Ia urtebete eman dut filmean lanean. Baina ez dira ohiko zinemarekin bat datozen denbora-neurriak. Nik ez neukan eperik filma bukatzeko eta emateko, eta neure denbora librean egin dut, lanaren ondoren, neure martxan.
Harrituko al du?
Juanjo ezagutzen ez dutenek pertsonaia aberats eta interesgarri bat ezagutuko dute, zinema esperimental eta herriarekin konprometitutako baten barruan. Hura dagoeneko ezagutzen dutenek, berriz, alderdi asko zeuzkan gizon bat aurkituko dute.
Pozik al zara emaitzarekin?
Bai, iruditzen zait oso erritmo goxoa aurkitu dudala alderdi emozionalaren eta alderdi intelektualaren artean.
Zure ia film guztiek kutsu autobiografikoa dute.
Zinema da nire bizia. Eta nire bizia dela diodanean, esan nahi dut behar dudala bizitzeko. Zinemak ez dit ematen jaten, ez da hori nire asmoa. Horregatik, benetan barrutik ateratzen zaizkidan gauzak egiten ditut, nahi dudana egiteko askatasun osoa dut.
Eta nabari da.
Bai, bi aldetatik nabari da: batetik, nahi dudana egiten dut, inongo trabarik gabe, eta, bestetik, urteko film bana egiteko askatasuna dut. Iruditzen zait pertsona askok sormen handia dutela, baina zaila zaiela film bat martxan ipintzea, inposizio komertzialengatik eta ekonomikoengatik. Nik, aldiz, ez ditut traba horiek.
Gainera, bitarteko gutxirekin egiten duzu zinema.
Bai, zero aurrekontuarekin egiten ditut filmak. Ez dugu geure burua engainatu behar, nire dokumentalak ez baitira gero zirkulu komertzialetan erakusten, zirkulu txikiagotara bazterturik gelditzen dira. Nahiz eta Zinemaldia plataforma ederra den, ez da ukatzerik.
Nolakoa da kamera baten atzetik errealitatera begiratzea?
Jendeak hura ahaztu duenean ohartzen zara kamera bat dagoela. Elkarrizketa bat grabatzeko orduan, lehenik dezente hitz egiten dut pertsonekin, eta, gero, filmatzera noala erabaki dudanean, neure atzean ipintzen dut kamera. Ez dut enkoadraketa ere kontrolatzen. Pertsonekin ari naizen bakoitzean, nirekin elkarrizketa bat eduki dezaten saiatzen naiz, eta ezkutuko kontuak ere niri esan diezazkidaten. Kamera halako eran kokatzen dut, ematen baitu kamerari ari zaizkiola, baina nirekin ari dira benetan. Neu arduratzen naiz muntaketaz eta edizioaz. Produkzio-etxe txiki bat daukagu: Zazpi t’erdi. Hortxe muntatzen ditugu gure filmak. Arratsaldeko hirurak arte lan egiten dut, eta gero zineman aritzeko astia daukat.
Isiltasun kalea.
Bakarrik aritzea atsegin al zaizu?
Bai, izugarri eskertzen dut.
Zer da zinema egitearen alderik pozgarriena?
Ohartzea, zorioneko halabehar batzuengatik, ikusezina atzemateko gai zarela, pertsonek barruan daukatena igartzen duzula, barruan duten alaitasuna, tristura... Horrexek ematen dio maila handiagoa filmari.
Zaila al da lortzea?
Oso era berezkoan heltzen da hori. Pertsona batzuekin ez du funtzionatzen, eta kito, ez da ezer gertatzen. Konfiantzazko giro bat sortzen jakin behar da, eta zenbait pertsonekin, bada, ez dut lortzen. Errua ez da haiena; nirea da, seguruenik, haien barruan sartzen ez asmatzeagatik.
Gogoan al duzu egoera berezi edo gogoangarriren bat?
Tira, egiten dituzun film guztietan gertatzen da. Une horretan, sumatzen duzu zerbait gertatzen dela, plus bat, goraka doan eta hunkitzen zaituen zerbait, nahiz eta ez daukan zertan bat etorri emoziozko motiboekin. Inor senarra nola hil zitzaion esaten ari bazaizu eta negarrari emateko zorian bada, hunkitu egiten zara, logikoa da, baina ni beste gauza batzuez ari naiz: Motema na Ngai (2008) filmean, adibidez, pertsona bat hitz egiten ari da, eta, bat-batean, urrats batzuen hotsa entzuten da, goiko pisuan dabilen norbait. Zuzendari eta teknikari bezala, buruak diotsu isilarazi egin behar duzula hotsa. Halere, pertsona bestea onartzeko beharraz ari da orduantxe. Eta pertsona horri era desegokian bestearen presentzia planteatzea eta pertsonak azkenean errealitate hori onartzea hunkigarria zait benetan. Zeren, hotsak entzuten diren unean, kamerari begiratu eta baitio: “goiko bizilaguna heldu da”, eta irribarrea irteten zaio. Horrek hunkitu egiten nau, zeren irudiaz haragoko gauzak aurkitzen ari baitzara, kontatzen ari zaizuna egia dela, zeren pertsona horrek benetan onartzen baitu bestea. Orduantxe ikusten duzu ikusezina. Halabehar sorta batez gertatzen da, baina hor egoten jakin behar da, eta ez gelditu.
Nola aukeratzen dituzu zeure filmetako gaiak?
Obsesio pertsonaletatik jaiotzen dira guztiak, bat ere ez da sortzen enkarguz. Tabula rasa (2004) laneko gaia, esaterako, oso modu bitxian sortu zen: 50 urte bete ondoren, ohartu nintzen azalean igartzen zaigula nola aldatzen ari garen, eta hortik abiatuta sortu nuen istorioa. Izugarri mendizalea nauzu. Bertan behera utzitako herrixka mordoa topatu nuen Pirinioetan, eta bururatu zitzaidan harriek ezin konta ahala istorio izango zituztela ikusiak, eta agian kontatuko zizkidatela, eta hortik sortu zen Bozes lexanas (2005): herrien jaiotzari eta heriotzari buruzko dokumental bat.
Zein izan zenuen zinemarekiko lehen harremana? Nola egin zenuen topo berarekin?
Nire gurasoak oso zinemazaleak ziren, eta, Errenterian (Gipuzkoa), ia igandero zinemara joateko ohitura zen, pertsona jakinentzat gordetako aulkiak ere baziren. Haurrak etxean gelditzen ginen. Pozgarri bat genuen, ordea: amak film osoa kontatzen zigun, itzultzen zenean, eta zehatz-mehatz kontatu ere. Nire aita herriko zineklubeko zuzendaritzakoa zen, hitzaldi batzuk ematen zituen, oso zalea zen, eta nago orduan jarri zidatela hazia. Afrikan bizi izan nintzen denboran, izugarri zaletu nintzen. Han zinema benetan bikaina ikusteko aukera izan nuen.
Motema na ngai.
Zinema ikasi zenuen Belgikan.
Bai, Bruselako INSAS Goi Eskolan, oso toki esklusiboa kalitate mailan. Bakarrik hamabi ikasle aukeratzen zituzten. Irakaskuntza beti praktikarantz zegoen zuzendua oso, eta irakasleak egiazko filmak egiten ari ziren. Ikasturteko programa zinez bitxia zen, ez baitzen jakiterik zer izango zen hurrengo astean, baina izugarri ona. Gogoan dut ez zela sartzen nahi zuena. Hiru asteko onarpen-probak zeuden. Azkenean, 12 hautatu zituzten, eta belgikar bakarra zen haien artean. Giro hartan, izugarri gozatu nuen; pribilegio bat izan nuen, gainera: André Delvaux izan genuen irakasle, nire iritzian Europako zinemagile handienetako bat.
Goizean, lana egiten duzu, eta denbora librea zinemari eskaintzen diozu. Ahal bazenu, filmak sortzen arituko al zinateke egun osoan?
Egia esan, oso pozik nago orain daramadan dinamikarekin, baina egia da, era berean, ez dakidala zer egingo dudan, datorren urtean erretiratu egiten bainaiz lan araututik. Ez dakit asti gehiago edo gutxiago izango dudan.
Baduzu zer edo zer egiteke?
Luzaroan, fikzioari heltzen saiatu nintzen, baina ez zuen funtzionatu. Bi gidoi idatzi nituen, eta alde guztietara eraman, baina iruditu zitzaidan inork ez zituela irakurtzen. Azkenean, Elías Querejetaren dei bat jaso nuen, Madrila joan nintzen, eta elkarrizketa bat izan genuen: testua berrikustekotan gelditu ginen, eta berriro elkartuko ginela. Baina une hartan ezinezkoa zitzaion, Las cartas de Alou filmatzen ari baitzen. Ez zuen sekula gehiago deitu, eta utzi egin nuen gaia.
Berreskuratu nahi al zenuke zer edo zer lan hartatik?
Aspaldian ez dut irakurri, baina iruditzen zait dezente zahartuko zela.
Eta fikzioaren alorrera jauzi egitea?
Ez dakit. Garai hartan, izugarri gustatuko zitzaidan, baina azken urteetan hainbeste poz ematen dit dokumentalen generoak... Izugarri aberatsa iruditzen zait, eta nago fikzioa sekula ez zaiola hurbildu ere egingo. Fikziozko zintetan, hesi bat ezartzen da pertsonaren eta pertsonaiaren artean. Dokumentalarekin, pertsonarengana hurbiltzen zara; fikzioarekin, aldiz, pertsonaiarengana. Dokumentala ere manipulazioa da, baina askoz neurri txikiagoan.
Zer ohitura dituzu ikusle gisa?
Dokumental ugari ikusten dut. Eskuliburu bat idatzi nuen Intxaurrondoko (Donostia) Kultur Etxerako, dokumentalak sortzeko prozesuaz. Dokumentala sortzeko prozesu osoa azaltzen nuen: nola hurbildu, nola igaro azalekoaren eta sakonekoaren arteko hesia... Horrek txoratu egiten nau. Halere, fikzio dezente ikusten dut. Genero guztiak atsegin zaizkit, egia esan; besteak beste, Donostiako Beldurrezko Zinemaren Asteko filmak, eta batzuk harritu egiten dira.
Atsegin duzu zeure filmak ikustea?
Izugarri gustatzen zait nire filmen emanaldietara joatea. Eta haiek ikusleekin eztabaidatzea gero, hori nahitaezkoa da. Ia-ia iniziazioko bide baten moduan hartzen dut, eta lehen tituluarekin hasten da. Iruzkinik gabeko proiekzio bat etsigarria iruditzen zait.
Ongi onartzen al dituzu kritikak?
Iruditzen zait guztiek dutela haiek egiteko eskubidea. Juan Miguel Gutiérrez (Errenteria, 1945) Zinemako Goi Mailako Ikasketak Bruselako INSAS Goi Eskolan. Tutorea: André Delvaux. Donostiako Herri Irratian aritu zen lanean. Egun, HABEn ari da, helduak alfabetatzeko ikus-entzunezkoak egiten. Azken lanak: 2004: Tabula Rasa. Dokumental luzea 2005: Bozes Lexanas. Dokumental luzea 2006: Isiltasun Kalea. Dokumental luzea 2007: Angor. Dokumental luzea 2008: Motema na ngai.Dokumental luzea 2009: Zuzendu, mesedez! Dokumental luzea 2007: Hiru kontakizun krudel. Dokumental/Fikzio laburra 57. edizioan (2009ko iraila) Donostiako Zinemaldian “Zuzendu, mesedez! - ¡Enfoquen, por favor!” pelikularen proiekzioa egunak: Ostirala 18, arratsaldeko 19:00tan (Príncioe 9) Larunbata 19, arratsaldeko 18:00tan (Príncipe 10) Igandea 20, arratsaldeko 19:30tan (Príncipe 10)
