Mirentxu Purroy. Kazetaria: Ezin dugu gure izaeraren mami osoa degradatzea onartzen jarraitu
2008-05-30
VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA, Josemari
BELAXE. ITZULPEN ZERBITZUA
Mirentxu Purroy nortasun handiko emakumea da eta hori garbi asko nabarmentzen da bere lan profesionalari esku zabal eskaini dion adorean. Pieza osoko kazetaria dugu eta estilo ausartarekin egin dio aurre, azken hogeita hamabost urteotan Euskal Herriko bihotzaren taupaden erritmoa komunikatzeko abenturari. Inork gutxik ezagutuko du berak bezain ongi euskal gizartearen ibilbide malkartsua. Euskal Herriko kazetaritzaren erreferente argigarrienetakoa dugu iruindar hau.
Mirentxu Purroy Punto y Hora de Euskal Herria aldizkarian ezagutu nuen, hirurogeita hamarreko hamarkadaren erdialdean. Harrezkero, kazetaritza-enpresa handiak sortu dira Euskadin, eta etsipen asko ere izan dira. 30 urtetik gorako esperientziak ematen duten ikuspegitik, nola ikusten duzu gure kazetaritzaren bilakaera hori?
Hogeita hamar urte asko dira. Ia bizitza osoa da, lanbide-bizitza bat. Kazetaritza ikasten hasi nintzelarik, aitak zera esan zidan: “Zuk ezin duzu hori ikasi, askatasunik ez dagoen herrialde batean, diktadura batekin, hori ezinezkoa delako”. Beraz, jaio nintzenean, zalantza hau zebilen airean: “Ez, herrialde aske batean, egin ahal izango zenuke, baina hemen, ez”.
Diktaduran jaio nintzen, Generalísimoaren eta Estatuen alde zegoen kazetaritza batean. Garai hartan, Euskadin, honelako egunkariak zeuden: Donostian, La Voz de España eta Unidad de España; Iruñan, El Pensamiento Navarro; eta Bilbon, El Correo Español. Sinestezina zen, erabat..., espainolak ez ezik militarrak ere baziren, eta militarraren barruan, bizitzako alderik ilunena zuten. Debekua, isiltasuna, hitz egitearen ukapena..., propagandaren hizkera zen.
Hogeita hamar urtean, zer pasatu da? Bada, diktadorea hiltzean, idealak eta askatasun-nahia geneuzkanok gure proiektuak jarri nahi izan genituen martxan: pentsamendu-askatasuna, adierazpen-askatasuna eta prentsa-askatasuna ahalbidetuko zituzten proiektuak.
Pueblo Español, Correo Español eta Unidad de España izeneko egunkari haiek aldatu eta El Correo bihurtu ziren. Harrezkero ez zen El Correo Español. Unidad desagertu egin zen, eta beste egunkari-mota bat sortu. Egoera berrietara egokitu ziren, ororen gainetik negozioa zegoelako, bezeroak, iragarki-jartzaileak... izaten jarraitu behar zuen negozioa. Eta bestalde, orduan ere adierazpen-askatasunerako zailtasun handiak zituen herrialde baten errealitatea zegoen. Idatzizko, irrati bidezko edo irudi bidezko adierazpenerako zailtasun handiak baitzituen. Eta argitaletxeak sortzeko ahaleginak egin ziren, euskal ahotsa argitara emateko.
Punto y Hora de Euskal Herria aldizkaria aitzindaria izan zen. Dirua izan banu, egunkari bat sortuko nuen, baina dirurik ez nuenez, aldizkari apala antolatu nuen. Punto y Hora sortu eta berehala, hainbat aldizkari agertu ziren; hala nola, Berria eta Garaia. Eta ondoren, egunkariak: Deia eta, handik oso gutxira, Egin. Handik aurrera, benetako aukera sortzen hasi zen, ordura arte adierazi ezinik zeuden pentsamenduak, editorialak eta hitzak adierazteko bidea. Ordura arte, ezin izan zen halakorik egin.
Baina bitxia eta harrigarria da, hogeita hamar urte baino gehiagoren ondoren, gehien saltzen diren egunkariak, pertsona gehienek erosten dituztenak eta indarrik handiena dutenak frankismoan aberastu zirenak izatea.
Zure hitzak entzunda, guk biok puntu komun bat dugula konturatu naiz; alegia, zure lanbidearen jatorria eta nire bokazio zapuztua. Izan ere, oraindik ere ikusten dut aitaren aurpegia kazetaria izan nahi nuela esan nionean. Ekonomia- eta enpresa-zientziak ikasi nituen, kazetaria izan nahi bainuen ere. 1965ean aitari jakinarazi nionean, hau esan zidan: “Ba al dakizu horrek zer esan nahi duen? Falangekoa izatea! Eta ahoan falangistaren txartela eraman behar izatea...”. Neuk ere, diktaduraren amaieran, 1974an, lehen kazetaritza-saioak egin nituen; ez zuk bezala, lanbide gisa, hobby gisa baizik. Egia esan, hedabideetan konkistatu gabeko guneak zeuden garai hartan. Ez zegoen ezer. Ezer ere ez.
Dena estreinatu gabe zegoen. Izugarrizko ilusioa izan zen hori, izan ere aldizkaria antolatu genuenean, Frantziako kazetaritzaren ametsa genuen buruan, Le Monde. Eta saiatu ere gogotik saiatu ginen, sinetsita. Erredaktoreen Elkartea sortu nahi genuen, kazetariak jabeak izan zitezen, enpresa, ideologia eta diktadoreen zerbitzura egon beharrik ez zezaten. Eta halaxe izan zen.
Baina, musu-truk aritzen ginenez, Punto eta Hora aldizkariko taldea osatzen genuenetako gehienek beste hedabide batzuetan egiten zuten lan aldi berean, eta izengoitia erabiltzen zuten, garai hartan artean askatasun-mugak handitzeko zegoen izuaren eraginez. Ezin genuen sinetsi, zaila zen irudikatzen prentsa-askatasunaren atarian geundela, eta oraindik ere ikaraz oroitzen ditut Punto y Horaren lehen zenbakiak.
Zentsura gainditu behar genuen, eta nik eramaten nizkion galeradak zentsoreari. Iruñan, orduan, Jaime Ignacio del Burgoren aita zen. Haren bulegora joan behar izaten nuen. Eta hark debekatuta zegoena ezabatu eta seinalatzen zidan. Baina horrez gain, behin baino gehiagotan bahitu ziguten aldizkaria. Polizia joan eta zure aurrean galeradak apurtu, zenbakiak moztu... egiten zigun. Bidegabekeria izugarria zen. Diktadorea hildakoan, pixka bat irekitzen eta jarduera-eremu berriak konkistatzen saiatu ginen, baina aitak esango zizun bezala, ezinezkoa zen txartela eraman ezean. Egoera horrek urte batzuk iraun zituen.
Nork lagundu zintuen Punto y Hora de Euskal Herriaren hasieran?
Ez zenituzke ezagutuko. Ez ditut aipatuko. Nire lagun gehienak Katalunian zeuden orduan, eta han daude egun ere, eta katalanak izan ziren gehien lagundu zidatenak. Eta beste batzuk ere ez ditut aipatuko, joera oso espainola izan dute, ez ditut aipatu nahi.
Hainbeste itxaropen sortu ondoren, hedabideek ordura arte islatu ez zuten errealitatea agerian jartzen zuen adierazpen-modu berri, bero eta hurbil harekiko hain maitasun handia sortu eta gero, zergatik egin zuen porrot? Zergatik erori zen Punto y Hora?
Botereak ondo egin zituen gauzak. Bonba jarri ziguten, oso gutxigatik salbatu nuen bizitza. Eraikin arrunt batean egiten genuen lan, Albaitarien Elkargoaren egoitza zegoen eraikinean, etxe on batean. Eta bat-batean, gu han egoteak izua eragin zuen haien artean. Jakina, ezer gabe geratu ginen. Eta berriro hasi behar izan genuen... Ordurako, prentsa berriak leku handiagoa hartua zuen, eta Egin eta Deia genituen kalean; beraz, gure aldizkariak komunikazio-ahalmen txikiagoa zuen. Bestalde, Punto y Horatik joan eta Eginen hasi nintzen, eta aldizkariaren lorratza galdu nuen, aski bainuen egunkaria egitearekin.
Uste dut ahuldu egin zela, besterik ez. Eta gauzak ahultzen badira, jendeak itxaroten duena islatzeari utzi diozun seinale da. Uste dut aldizkaria sortu genuen garaian eta hura garatzen saiatu ginen denboran zehar, jendeak herrialdearen askatasuna eta euskal aberria sortzeko aukera egingarriak zirela ikusteko zuen beharraren bozeramaileak ginen. Eta itxaropenak betetzen joaten ginen, informazioa ematean zintzoak eta duinak. Asko arriskatzen genuen; inor ez zen ausartzen guk ematen genituen informazioak ematera.
Orain, Xabier Vinaderren gaia oso hurbil dago; Interviú aldizkarian emandako informazio bat dela-eta, erbestera joan behar izan zuen. Bada, garai berean, Iruñako espetxean sartu ninduten zuzendariarentzako gutun batengatik. Epaitu ninduenean aurpegia eman ez zuen gizon baten gutuna zen, eta gertaerak egiazkoak zirela frogatu zen. Nik izengoitia eta anonimoa errespetatzen nituen, gure ezaugarrietako bat baitzen. Ezin zenuen jendea bizitza arriskatzera behartu; horretarako, zu zeunden, zuk erantzun behar zenuen. Zerbait gertatuz gero gertaerak egiazkoak zirela besterik ez zegoen esaterik.
Espontaneo baten gutuna zen, Lekeitioko antzara-eguna nolakoa izan zen kontatzeko. Guardia Zibila su eta gar sartu zen, familia osoak sarraskitu eta tabernetan sartu zen. Haurdun zegoen emakume bat jo zuten, eta ia erditu zen kalean. Igorleak oso gutun laburra esplizitua zuen. Argitaratu egin nuen, eta harrezkero, Guardia Zibila militarra zenez, gerra-kontseilu militarra egin zidaten. Datuak berreskuratu behar izan nituen epaiketarako. Asko lagundu zidan Lekeitioko medikuak. Hark esan zidan: “Nik zaurituei lagundu nien, hori guztia egia da”. Baina espetxera eraman eta gerra-kontseilu militarra egin zidaten. Gero, amnistiatu egin ninduten, zorionez; bestela, hamalau espetxe-urte eman beharko nituen.
Esan nahi dut garai hartako egoera oso zaila zela. Gutun batengatik, eta gainera egiazkoa zen gutun batengatik, halako arriskua hartzen bagenuen, ez dizut esango zer zen manifestazioetan, euskal kultura-elkarteetan edo euskal hizkuntzarekin gertatzen zena kontatzea. Sinestezina zen, pentsaezina. Eta hura meritua izan zen. Izugarri ireki genien bidea Egin eta Deia egunkariei.
Zerk animatu zintuen Egineko zuzendaritza hartzera?
Egoerak. Aldizkarian bonba jarri zigutenean gertatu zenaren ondorio izan zen. Kiebra moduko bat jo genuen, eta aldi berean, Juan Ramon Martinez, Egineko lehen zuzendari Mariano Ferrer ordezkatu zuena, Tomas Muro erredaktore-buruarekin batera zirkulazio-istripu batean hil zen.
Handik gutxira, Eginen sortzaileen kontseiluko Administrazio Kontseiluko kide gehienak etorri zitzaizkidan, eta esan zidaten nik egunkaria zuzentzea nahi zutela. Nik esan nien ezin nuela aldizkaria egoera horretan utzi, eta orduan, Punto y Hora aldizkariaz Orain S.A. arduratuko zela jakinarazi zidaten, eta zuzendaria Sánchez Erauskin izango zela. Eskaintza onartu eta Eginen sartu nintzen. Hortik aurrera, aldizkariaren egunekoaren haria galdu nuen, baina nire ustez, Punto y Horaren aro berri hark porrot egin izanaren arrazoietako bat Nafarroatik atera izana izan zen, oso gauza sinbolikoa baitzen.
Zer aurkitu zenuen Eginen? Jakina, erronka desberdina zen...
Bai, baina ez pentsa zailagoa zenik. Niretzat benetan zaila, xede guztietarako eta maila guztietan, baita giza mailan ere, Punto y Horarena izan zen, ordukoa oso egoera kaotikoa izan baitzen. Ezin dut imajinatu Errusian benetan zer gertatu zen Berlingo horma erori zenean, baina ni Punto y Horan nengoen garaian, militarismo guztiarekin eta diktadura guztiarekin bizi ginen, liberalizatzen ez ziren lege batzuekin, eta kalean, ultrek agintzen zuten, faxistek, militarrek; alegia, frankismoaren garaileek agintzen zuten. Eta giroa jasanezina zen. Niri, esaterako, sekula ere ez didate hainbeste herio-mehatxu egin, sekula ere ez naiz hain jazarria egon, sekula ere ez dut hainbeste heriotza-anonimo jaso. Auto bat leherrarazi zidaten. Eztanda egin zuen, eta ozta-ozta ez ninduen barruan harrapatu, korrika alde egin bainuen eta nire aurrean lehertu baitzen.
Eta Eginera igaro nintzenean, esan dezagun zati pertsonal hori testuinguruaren barruan sartu zela. Han bai neukan nik bonba-abisua egunero, txitean-pitean, eta egunkaria hustu behar nuen, mehatxu horien ondorioz. Langileek gogo handiz egiten zuten lan beti. Topatu dudan jende guztia, bai Punto y Horan bai Eginen, zinez eskuzabala zen, borrokalaria. Borrokalaria, den-dena ematen zutelako, egiten zutena merezi zuela sinetsita zeudelako, eta beharrezkoak ziren ordu guztiak lan egiten zutelako, zailtasun guztiak gaindituta. Baina Eginen jazarpena gero eta handiagoa zen. Eginek gogaitu egiten zuen, maila guztietan.
Goizeroko lehen betebeharra epaitegietara joatea neukan. Salaketak genituen. Orduan lau edizioak egiten zirenez, berdin joan behar nuen Iruñeko epaitegira, Gasteizkora, Donostiakora zein Bilbokora, egunero joan behar nuelako epaitegira. Hogeitik gora sumario ireki izan nituen aldi berean. Baina horrez gain, Eginen izandako esperientziako txarrena barrukoa izan zen. Boterea lortzeko konpondu gabeko borroka moduko bat, hasieran sortua, Euskadiko Ezkerrakoekin eta gerora HB izango zirenekin, zuzendaritzan benetan nor nagusituko. Batzuetan, egunero elkarrekin lan egiteko orduan, barruko sosegurik ezak min handiagoa egiten zuen maila horretako hedabide bat zuzentzeko zailtasunak berak baino.
Lehen aipatu duzu bitxia dela, hogeita hamar urte eta gero, frankismoan dirua egiten zuten hedabideak izatea gaur egun osasuntsuenak. Nik zalantzak dauzkat, frankismoan baino gehiago demokrazian aberastu ote ziren. Uste dut zenbait hedabide askoz hobeto finkatu direla frankismoaren ondoren. Hori alde batera utzita, kazetaritzaren ondorioekin baino gehiago kazetaritzaren lanbidearekin berarekin lotutako beste gauza batzuek harrituko zintuzten hogeita hamar urte hauetan, ezta?
Nik kazetaritzaz dudan ideia hau da: hasieran, ez zara inor, inor ere ez. Artikulu bat idaztea erabakitzen duzunean eta Mirentxu Purroy izenarekin edo bakoitzak berearekin sinatzen duzunean soilik axola behar dio zure iritziak jendeari. Baina informazioa izatea –informazio hutsa izatea– da irakurlearen eskubide nagusia.
Utzi egin diogu kazetaritza hori egiteari, eta enkarguzko kazetaritza egiten hasi, eta telebista eta irrati bidezko kazetaritza ikuskizun moduan egiten, dena eta denetarik –baita euren burua ere– saltzen duten aktoreekin. Jende asko dago hedabideetan boterearekin ezin hobe moldatuta, boterea zerbitzatzen erabakita. Eta horrek harritu nau gehien. Ondo informatuta egoteko eskubideari, askatasunari, kalitatezko informazioari, iturriak egiaztatzeari eta informazio-etikari errespetua galdu izanak, eta gero publizitatea bereizi izanak, salmenta bereizi izanak. Eta askatasuna eta beste balio batzuk baztertuta daude.
Nagusiaren ahotsaren agindutara jokatzeaz ari zara...
Bai, bai. Zer alde dago zugatik erabakitzen zuen frankismoaren eta egungo kazetaritzaren artean? Jakin badakigu frankismoan ez zegoela askatasunik. Oso denbora gutxian egin nuen lan, kazetari, Franco bizirik zegoela. Orain, teorian, kazetariak erabakitzen du non gustatuko litzaiokeen lan egitea, harentzat etikoki mingarriegia edo gogorregia izan gabe. Imajinatu ni, euskaldun sentitzen naiz-eta. Ez dut uste inoiz ere Espainiako, obedientzia espainoleko eta interes espainolen edo Zapateroren edo Rajoiren zerbitzuko egunkari batean lan egiteko gai izango naizenik, adibide bat emateko. Nik, ustez, niretzat onartezina den eginkizun hori inposatuko didan hedabide batera lan egitera ez joateko aukera izango nuke. Hor egiten duzu askatasun-keinu bakarra. Bestela, ideologia horren mendean egotea da hurrengoa. Hori da aldea, zentsura. Zenbait hedabidetan, zentsura egiten da, eta beste batzuetan, ez, eta joko horretan daude, besterik ez, merkataritza-mota horretan.
Uste al zenuen hasieran autore-kazetaritza egin zenezakeela nagusiaren mendeko kazetaritza baino gehiago? Erraza izango al zitzaizun orduan Valladolideko egunkari batean lan egitea, esate baterako?
Punto y Hora aldizkaria sortu baino lehen, Adelanto de Salamanca egunkarian egin nuen lan. Beti esaten dut ez dakidala zer den atzerapena, baina izugarri zer den aurrerapena. Eta egia esan zorte handia izan nuen. Egunkari hartako zuzendaria Irakaskuntza Erakunde Askean hezitako gizona zen, errepublikarra, eta nik ez dut sekula orduan baino askatasun handiagoa izan. Enrique de Sena Marcos zen, pertsona on-ona, kultua, hiztun atsegina eta eskuzabala.
Hortaz, pentsatzen dut batzuetan ez direla hedabideak, pertsonak baizik. Jakina, pertsonak dira beti. Horregatik uste dut giza izaera beheratu egin dela eta bestea osagarria dela.
Baina agian beheratu den giza izaera hori kazetaritza negoziotzat hartzeko ikuspuntuak baldintzatuta dago. Izan ere, zu hasten ari zaren garai bertsuan hemen sortutako bi egunkariak Deia, 1977ko maiatzean, eta pixka bat geroago Egin izan ziren. Eta horiek ez ziren enpresa-proiektuak. Ustiapen-kontu bat zer zen jakingo zuten, zehaztasunik gabe, baina argi zegoen ez zirela enpresa bat sortzen jolasten ari. Gaur egun, enpresa-ereduak agintzen du.
Hori hala da, baina hala ere, errentagarriak izan ziren enpresa-ikuspegitik.
Ziur? Enpresa-ikuspegitik errentagarriak? Zuk esaten badidazu...
Bai, izan ziren. Hasieran, doikuntza bat egin behar izan zen, lañotasun handiegiz uste izan zelako Egin baten lau edizioei eusteko aukera zegoela, adibidez. Eta kostuak merkatu behar izan zituzten, baina errentagarriak izan ziren, nik dakidanagatik, bederen. Eta gerente ona zegoen, eta gauzek funtzionatu egiten zuten; ontzi ekonomiko ona zen. Deiaren kasua gutxiago ezagutzen dut, baina hain luze iraun duela kontuan hartuta, EAJk dirua etengabe eman ezean, eutsi egiten zioten.
Ondorioztatzen dut Salamancatik pasatu ondoren zuk kazetaritza-mota jakin batean sinesten zenuela. Gaur egun, zaila da eredu hori garatzen. Zer etorkizun du orain unibertsitatetik irteten den kazetari batek?
Gauza bat oso gutxi aldatu da: mundu guztia dela zerbaiten oinordekoa, eta beraz, seguru asko, kazetari berriak beren gurasoen segurtasunaren oinordekoak dira. Beren gurasoak segurolak dira, seme-alabentzat etorkizun hobea nahi dutenak, eta seme-alabek badakite etorkizun seguru bakarra leku fidagarri batean egotea dela, nomina bat izatea, eta ahal dela, soldata finkoa izatea. Orain ez du hainbeste axola, hori oinordetu dutelako, halako sormen-arriskuko bokazio baten garapena. Segurtasuna lehenesten da, geroago egongo delako garatzeko denbora. Ondoren, hobbiak jartzen dira. Buñuelek esango lukeen moduan: lehenengo, elikatze-lana, eta ondoren, arte-lana. Kasu honetan, elikatze-kazetaritza da, eta ondoren, ideiak beste alde batetik doaz.
Nire ustez, ukapena gertatzen da, lehenik eta behin, autonomia intelektuala edo kazetaritzakoa txikiagoa onartuko balitz legez, eta egoerara egokitu beharra dago.
Uste al duzu autore-kazetaritza gainbeheran dagoela?
Uste dut autore-kazetaritzan ez dela hainbesteko gainbeherarik egon. Arretaz aztertzen baduzu, egunkariek gehien egiten dituzten gauzetako bat sinadura-artikuluak dira. Urliaren, sandiaren eta berendiaren zutabeak, edozein egunkaritan, euskaraz edo gaztelaniaz. Sinadura pilo bat daude. Hori izango litzateke autore-kazetaritza: zutabegileak. Baina hori kazetaritza-mota bat da, ez bakarra, eta nire ustez, eremu korapilatsuagoak daude, eta gero eta antolatzeko gero eta zailagoak.
Egunkari batean ez bazaituzte behar bezala hartzen, ez duzu inoiz ere lekurik izango, ez zure ideiak defendatzeko, ez zure ideiei buruz hitz egin dezaten. Jipoitu egingo zaituzte, besterik ez. Ez zara informatiboki existituko. Eta zenbait kazetarik hori onartzen dute. Horri deritzot txar nik, kontzientziarik ezari, etika profesionalik ezari. Greba baten errealitatea gustatuko da edo ez, baina gertatzen ari da. Greba isiltzeak ez du ezer ere konpontzen. Zuk ahalik eta zintzotasunik handienez ematen duzu horren berri. Nik bereizi egiten dut. Kazetaritzak errealitatearekiko duen jarrera etikoa. Eta gero, beste gauza bat da autore-kazetaritza, sinadura onak, jende garrantzitsu eta fidagarriarenak, beren hedabideetan iritzia emateko eta idazteko aukera duten pertsonenak.
Alegia, adierazpen-askatasunean sinesten duzu, nolabait, eta argitaratze-askatasunaz egiten duzu duda.
Bai, hori da.
Prentsako zutabeei esan duzunari dagokionez, iruditzen zait irizpidearen eta adimenaren bermatzailearena egin dezakeela, informazio-nahaspila –azken batean, desinformazioa– gainditzen eta informatuta egoteko dugun eskubidean ordena-apur bat jartzen laguntzeko. Noski, beste kontu bat da zutabegile horiek askatasunez argitaratzeko aukera izatea... Beste gai bati lotuz, kazetaritza modernoaren historiak erakusten digu lehen aldizkariak XVII. mendearen erdialdekoak direla, eta egunkariak, XVIII. mendearen hasierakoak. Irratia XIX. mendearen amaierakoa da, eta telebista, XX. mendeko lehen herenekoa. Lau mende izan dira, eta haietan, gero eta azkarrago gertatzen ari dira aldaketak. Eta orain, mende-laurden batean, izugarrizko jauzia egin dugu, hain handia... non batek daki zer datorkigun gainera... Sortuko al zenuke Punto y Hora de Euskal Herria aldizkari gaur egun?
Uste dut orain oso garrantzitsua izango litzatekeela hedabide berri bat izatea, askoz askatasun handiagoarekin eta oso-osorik hipotekatuta dauden batzuen eta besteen koloreen mendean egon beharrik gabe hausnartzeko aukera emango lukeen hedabidea izatea. Gutxienez, “Aizu, zer gertatu zen Loiolako elkarrizketetan? Nork esan zuen zer eta nola esan zuen?” eta horrelako gauza sinpleak esateko. Izan ere, gaur egun bene-benetan agerian gelditu dira politikarien itzelezko faltsukeria eta degradazio morala. Eta orain oso garrantzitsua da askatasun handiagoko eta jantzi ideologikorik gabeko norbaitek –libre izateko aukera hori baitago– hausnarketa egin eta gauzek nondik joan behar duten adierazi ahal izatea, jendearen atsekabea ez areagotzeko. Eta astean edo hamabost egunean behin kazetaritza erreflexiboago batean lagun dezaketen zenbait pertsona hartzea, esan behar dena esan dezaten.
Batzuei soilik arrazoia eman eta besteei soilik arrazoia kendu beharrik ez duen norbait behar da, eta horrez gain topalekuak aurkitzeko gai dena, iritziak beti askea izan behar duelako.
Kazetaritza-mota hori –nolabait, ikerketa-kazetaritza– egitea gustatuko litzaizukeela esan duzu, eta horrek atentzioa eman dit. Ziur asko, egun, Euskadiko gazte askok gehiago ezagutuko zaituzte Euskal Telebistako Mundo.Hoy programagatik Punto y Hora izan zenagatik baino. Egia esan, nik ere ikusten dut programa hori, eta zenbait saio bikainak iruditu zaizkit, munduko errealitatea gardentasun handiz erakusten dutelako. Kontua da noizbait hemen gertatzen denari buruzko programa bat ikusi nahiko nukeela.
Egin izan ditut halako erreportajeak, euskal gaiari buruzkoak, baina ez zeuden Mundo.Hoy programaren barruan.
Aranzadiri René Cassin saria eman ziotenean, Paco Etxeberria auzitegiko mediko apartari gogorarazi nion nik egin nuela Lasa eta Zabalari buruzko erreportajea, ia ordubeteko iraupenekoa. Oso ausarta izan zen, bai eta Euskal Telebistaren aldetik ere, gaia lantzeko moduagatik. Eta haren moduko hainbat programa egin ditut. Kontua da ez zirela seriatuak, eta programazio desberdinetan ematen zirela, eta egungo seriean, gaiak unibertsalak dira. Baina ez da nik gaia jorratu nahi ez dudalako. Polita izango litzateke ohikoago landu ahal izatea.
Dena den, egia da telebistari ez zaiola euskal gaian sartzea hainbeste interesatzen, korapilatsuagoa dela beti. Beharbada, distantzia handiagotik aztertu behar da, eta ni ez naiz distantzia hori hartzeko gai. Ez dakit...
Errealitateak askotan fikzioa gainditu egiten duela esan ohi da. Eta oso litekeena da zenbait ikuslek euskal gaiari buruzko programa batek adierazten duena ez sinestea. Ba! Mirentxuren beste asmakizun bat!
Seguru asko. Indar handiko programak izango liratekeela uste dut nik. Egungo errealitatea erakutsiko lukete, baina oro har denborarik ez dagoelako edo interesatzen ez zaigulako erabiltzen ez diren ikuspuntuetatik. Azkar samar egiten da lan. Ez pentsatu erraza denik gure herrialdeko gaia aztertzea. Baina uste dut herrialderik bizi eta liluragarrienetako bat dela.
Iruditzen zait nazioarteko harremanei esker atzerriko kazetariek gure herrialdeari buruz dituzten ideiak egiaztatuko zenituela.
Oso gutxik dute, benetan, Euskadiren ikuspegi garbia. Haiek ere badirelako hedabideak esku bakar batean pilatzearen biktimak, eta munduko agentzia guztiek gauza bera hedatzen dutelako.
Gaia lekuan bertan aztertzeko aukera dutenek, berriz, oso herrialde interesgarria dela aurkitzen dute. Eta izugarri ematen die atentzioa, eta izan ere aurkikuntza da, eta gustatu egiten zaie, eta horrez gain, miresten dute, bai. Ez dute ETAren estereotipoa soilik.
Fikzioaz eta kazetaritzaz ari ginen. Bost urte dira Egunkaria kasua gertatu zela. Zer ekartzen dizu gogora?
Hura gogorra! Gogoan dut lagun-mordoarekin autobus bat hartu eta Egunkaria itxi zutenean berez sortu zen manifestaziora etorri ginela. Ezin genuen ezta sinetsi ere. Eta urte askotan ikusi gabeko jendea topatu genuen, eta esaten genuen herrialde honetan denborak aurrera egin zuela zirudiela, hain zentzugabekeria handi baten ondorioz manifestazioa egin behar baikenuen.
Nik uste dut espainiarrek demokrazia deritzenaren azken perla dela, Espainia eta Gaztela ez den herri baten desberdintasuna ezerezteko, mundua konkistatu ezta besteen gainetik jarri nahi izan ez duen eta hau nire etxea dela, hau nire lurraldea dela eta errespetatu egin behar duzuela esaten duen herri baten desberdintasuna ezerezteko. Hau esaten digute perla horren bidez: ez zarete existitzen, eta ez zaituztegu errespetatzen.
Denbora askoan jarraituko al dugu horrela?
Garai berri hauetan, asko harritzen nau gauza batek: politikari berrien degradazioak eta urritasunak, politikari, gizaki eta pertsona moduan. Eta berriak esaten dut, berriak direlako. Ingelesek esango zuten moduan, “sine nobilitate” jendea da, nobleziarik gabekoa. Pertsona batek nobleziarik ez duela esaten dutenean, anglosaxoiek adierazi nahi dute pertsona hori snob bat dela, curriculuma akreditatu gabe, bizitza akreditatu gabe, heziketarik eta lanbide-meriturik gabe goi-mailako postuetara iritsi nahi duen etorri berria dela. Nahikoa izan dute adiskidekeria erabiltzea boterera iristeko. Hori dela-eta, gure botoak eskuratu bezain laster, haiek bereganatu eta haienak balira legez erabiltzen dituzte.
Salbuespenak salbuespen, besteen askatasunarekin iruzur egiten duen armada moduko bat osatzen dute. Mila modutan sartu dute eskua gure zergen kaxan: beren posizio politikoa neurriz kanpo erabiliz, onurak eta abantailak haientzat eta lagunentzat lortzeko; beren dieta, bidaia, ikastaro eta hitzaldien bidez; obra-emakidekin trafikatuz; eta lagunei zuzendaritza-karguak emanez, irratian, telebistan, aldundietan eta zerbitzuetan. Iruzur hutsa dira, eta horregatik, gutxi preziatuak dira, eta jendeak haienganako errespetua, begirunea eta konfiantza galdu ditu.
Nire ustez, politikariek eragin dute herrialde honetako itxaropen-aukerak txikitzea. Hemen, horrela –nobleziarik gabe–, karguak betetzera eta administratzera iritsi den politikari-belaunaldi bat dago.
Eta gerta al daiteke egoera honetan norbait agertzea, txinparta ateratzea eta egoerak su hartzea? Bestela, badirudi ondo jaioak gaudela...
Gauza guztietan bezala, salbuespenak daude. Ez nuke orokortu nahi. Boterera masan eta nor bere alderdian adiskidekeriaren bidez iritsi den belaunaldi-pare bat dagoela diot, eta zerbitzatzera datozela onartu beharrean, haiek zerbitzatu behar ditugula uste dute, eta behin eta berriz baliatzen dira horretaz. Gustatu egin zaie, eta ez dute gardenak izan beharra sentitu. Eta garden esaten dudanean, esan nahi dut, ekonomikoki gardenak izateaz gain, besteen askatasunarekin zer egiten ari diren jakin behar dugula, askatasuna nola ari diren kudeatzen. Jakin behar dugu nora doan haien esku jartzen dugun itxaropena. Funts moralei buruz eta haiek bidegabe erabiltzen dituztenei buruz kontu emateko betebehar morala falta da. Eta zeren truke egiten duten.
Baina fluxu gris batek kaskarkeriarantz eramaten gaituela ikusita, berriro galdetzen dut: “Orain hau aldatuko dut” esango duen maitagarriren bat bat-batean ager al daiteke?
Nik uste dut konponbidea giroan dagoela, jendearen mamian dagoela, “Nahikoa da, horrela ezin dugulako jarraitu” esateko itxaropenean dagoela eta arnasten dela. Nire ustez, falta da...
Euskadiko Obama...
Bai, agian. Mundu guztiak pentsatzen duena bildu eta adieraziko duen norbait falta da, mundu guztiak pentsatzen duenari itxura emango diona. Inork bilatzen ez duen formula da. Baina jendea zain dago norbaitek itxaropena emango ote dion, azken hogeita hamar urte hauek, herrialde honek egunero borrokatzen eman dituen ehun urteek, aurreko milaka garaiek eta belaunaldiek merezi izan dutela ziur egon daitekeela sentiaraziko ote dion. Norbaitek, behin betiko, esan behar du: “Ezin dugu gure izaeraren mami osoa degradatzea onartzen jarraitu”. Izan ere, zeren izenean onartu behar da hori?
Jose Maria Setien gotzainak dio Elizaren egungo egoeraren konponbidea ez dutela apaizek emango, kristau arruntek baizik.
Beharbada.
Herrialde honek oso pertsona garrantzitsuak eman ditu, maila guztietan, maila kulturaletan eta politikoetan. Baina ez dago bere unerik onenean, inondik ere ez. Sator asko izan ditugu, eta oso ondo egin dute beren lana: gu banatzea eta itxurazko hondamen moduko honetan uztea. Baina pentsatzen dut berriro irtengo garela, indarrez irten ere.
Beste gai bati lotuz: Nor izan dira zure erreferentziak kazetaritza-bizitzan?
Ez dut erreferentzia mitifikaturik izan. Etika profesionalak bideratu egin nau. Oso argi daukat gizalegezkoa zer den eta zer ez den. Garai batean, izugarri gustatu zitzaizkidan Oriana Fallacciren elkarrizketak, eta haren liburu guztiak erosi nituen... Baina gero haren aldaketaz ohartu nintzen, eta idazten zuena ... Eta harrituta nengoen haren lana irakurri eta hari modu horretan jarraitu izanagatik.
Bai, Fallacci goitik behera aldatu zen..., edo beharbada lehen ere horrelakoa zen, ezkutuan, eta ez zuen etikaz jarduten, zuk ez bezala...
Ezin dugu ukatu elkarrizketak egiten oso ona zela. Manuel Vázquez Montalbán, Carandell eta Miret Magdalena ere gustatzen zitzaizkidan, eta Triunfoko editorialak irakurtzen nituen. Baina Albert Camusen esaldi bat izan dut beti gogoan. Literatura Nobel saria eman ziotenean esan zuen, eta barne-barneraino sartu zitzaidan. Camusen iritziz, “herriaren bozeramaile emozionala” izan behar zuen kazetariak, eta azpimarratzen zuen profesional orok iritzia emateko, besteek pentsatzen eta sentitzen dutenari bidea emateko, eta hura argitara emateko betebeharra duela.
Hori zen nire printzipioa. Eta izan ere, egunero gauza bera egiten saiatzen naiz, lañotasunez bada ere. Jendearentzat zer izan daitekeen benetan interesgarria, jendeak zer jakin behar duen. Eta horretan nola lagundu, ia ezer ez, gutxi-gutxi, apur bat... bada ere, baina egunero ahal dela.
Seguru asko etikari esker jarraitzen duzu lanbide honetan, ezta?
Bai.
Bizirik eta baita publikoak ematen dizun sinesgarritasun-maila jakin batekin ere.
Baliteke. Oso adeitsua naiz, asko maite dut jendea, eta batez ere, jendeak orain arte bezain ondo tratatzea eskertzen dut. Merezi dudana ematea eskertzen dut, eta besterik ez. Lanbidean onena ematen saiatu izan naiz; nire buruari exijitu diodan gutxienekoa izan da. Adimena eta ahalmena egia osoa eta guztiak sakon ezagutzeko eskubidea dutenen zerbitzura jartzeko dira. Ez dut esan nahi, ezta antzik ere, objektibotasun edo egia absolutua dagoenik. Baina denok izan behar ditugu partzela txiki batzuk, askatasunez laguntzeko, iritzia eman ahal izateko, inork askatasun hori manipulatu eta erabili gabe.
Horren bila nabil, horixe da nire ametsa. Filipinetako azkenetako bat izan naitekeela ulertzen dut. Hau da, nire belaunaldia desagertu egin dela. Kazetari-belaunaldi berrietan, horrek ez diela batere axola ikusten dut. Oso egoera txarrean daude, oso ezegonkorrean. Oso prestakuntza-maila handia dute, guk baino askoz ezagutza eta aukera gehiago dituzte, baina soldata urriak onartzen dituzte eta ontzat ematen dute, eta ez dute horrengatik borrokarik egingo.
Eta Filipinetako azkenetakoa zaren aldetik, nolako ondarea uztea gustatuko litzaizuke?
Orain, idazten hasiko naiz. Gauzak artxibatzen eman dut bizitza, urte askoan hainbat gertaeraren lekuko izan ondoren, eta gertaera haietako asko isilean egon dira. Isilik egon naiz luzean. Kazetari ondradua izan naizela uste dut, beste batzuek, bere garaian, nik pilatu dudan informazioarekin, liburuak argitaratu eta aberastuko baitziren.
Hori dela-eta, politikari berriek egiarekin benetan iruzur egiten digutela esaten dizudanean, benetan esaten dizut. Datuak erabili ahal izango nituzke, jendea karguetara nola iristen den frogatzeko. Ez dut egingo, ez dut inoiz ere egingo. Baina indar osoz esaten dizut. Hori egia da, egia osoa.
Zenbait saiotan lekuko izan naiz; esaterako, Txibertako “euskal gailurra” deitu zitzaion lehenengo saioan. Lehen aldiz, euskal mundu politiko osoko ordezkariak ETA militarrarekin eta ETA politiko-militarrarekin bildu ziren, mahai handi-handi batean, mahai erraldoi batean, leku ezezagun batean. Mozorroa jantzita iritsi ginen denok, aurpegia estalita. Han, besteak beste, alkateen mugimenduko ordezkariak, 68 udalerritako ordezkariak, EAJ konfederala, Iparraldea eta Hegoaldea, EAE, ELA, ESEI, EIA, LAIA eta EK zeuden. Hiru edo lau hilabetean egin zituzten bilerak, bakeari eta euskal herritarren askatasun-grinari irtenbidea bilatzeko.
Ni izan nintzen kazetari bakarra. Datu guztiak dituen kazetari bakarra naiz. Baina ondoren batzuei eta besteei entzun dizkiedan gauzek... asaldatu egiten naute! Gezurra esan dute behin eta berriz, norberaren intereserako, eta denek egin dute. Eta han ikusi nuen lehen aldiz, gazte-gazte nintzela, alderdi politikoek elkarri gorroto diotela. Handik aurrera gertatu dena gorroto bera izan da, edo handiagoa. Alderdi batzuk desagertu dira, eta beste batzuk sortu, baina berdin dio. Akordiorik ezak eta traizioek jarraitu egin dute. Espainiarekin berehala nork egiten zuen ituna, besteei iruzur eginda ere, eta nor ez zegoen amore emateko prest, ezta su-etena lortzeko ere; berdin dio. Historia bera da. Eta hori nola desegin daitekeen pentsatzen jarrita, ikaratu egiten zara.
Nik aurkitu dudan pertsona benetan superondradua, bere burua zerbitzatu beharrean eguneko hogeita lau orduetan herrialdearentzat lan egiten duena, Ibarretxe da. Horregatik, epelak emango dizkiote. Eta beldurra ematen duena haren zintzotasun pertsonala da. Harrokeriarik, jantzirik eta dietarik bilatzen ez duen pertsona da. Zenbait gauza egiteko konpromisoa hartu zuen, eta aurrera eraman nahi ditu gauza horiek. Zerk molestatzen du gaur egun? Ez ideologiak, haren zuzentasun pertsonalak baizik. Ibarretxe erostezina da. Bere alderdiak berak ezin izan du hura erosi, nahiz eta behin eta berriz saiatu. Uste dut beste lider batzuen zintzotasun-zuzia oinordetu duela, Irujo, Ajuriagerra, Rubial, Garaikoetxea edo Arzalluzena. Baina indarrez azaldu da, eta bere lekutik kendu nahi dute. Baina ez da ideologiagatik, haren zintzotasunagatik baizik, eta balio horretan sinesten dut nik, besteak beste. Zintzotasunak aske egiten gaitu. Eta askatasunak hau oihu egiteko indarra eta adorea ematen digu: lagundu nahi dut, zerbitzatu nahi dut, eta ez dut probetxurik atera nahi.
Zenbait ideologiatako hamarnaka pertsona mahai batean eseri zirenean, borroka ideologikoa besterik egiten ez zutenean edo boterea lortzeko borroka zikinik ez zegoenean, traizioak eta jukutriak besterik egin ez baziren, egungo establishment delakoarekin ezer gutxi espero dezakegu...
Ordurako bazegoen boterearen nolabaiteko kontrola, orduan egin baitzuten ituna EAJk eta PSOEk Fronte Autonomikoan elkarrekin joateko. 1977ko lehen hauteskundeen atarian geunden.
Baina orain zailagoa izango litzateke korapilo hori askatzea.
Askoz zailagoa. Miseria eta interes gehiago pilatu direlako. Jendea nazkatuta dagoela ohartzen zara, eta hain denbora luzean agintzen eta gobernatzen egon diren guztiak zigortu nahi dituela. Baina gure ordezkariak hautatzeko sistema bera gurpila da, amaierarik gabekoa, salbuespenak salbuespen zigortzeko aukerarik ematen ez duena. Noiz arte jarraituko dugu alderdi-sistemarekin? Noiz arte zerrenda itxiak? Zergatik ezin dira hauteskunde primarioak antolatu, gure ustez loturarik ez duen pertsona aukeratzeko, hura aske izaten jarraitzen lagun dezagun.
Ez dizut hitz eginaraziko, mihia lotzen ari zarela ikusten baitut. Hala ere, kazetari berriei mezu bat ematea gustatuko litzaidake. Nola egin beharko lukete lana plazara irteten diren profesional berriek, lanbidean zein herrialdearekiko dedikazioan hobetzeko?
Lehenengo eta behin, gure belaunaldiarekiko alde on bikaina dute, hau da, oso ondo informatuta daude, izan ere, bi edo hiru hizkuntzatan mintzatzen dira, eta hori laguntza handi-handia da. Eta beste batetik, guk baino askoz asimilatuago dituzte teknologia berriak. Guk ikasi egin behar izan ditugu, oraingo kazetariek, berriz, haiekin jaio dira esateko. Jende gazteak menderatu egiten du hori guztia. Horrenbestez, lanbide guztietan gertatzen den legez, profesional onak izaten jarraitu behar dute egunero. Eguneratuta egon behar dute, iturriak onak izateaz arduratu eta benetan kazetari onak direla frogatu.
Nola frogatzen da hori? Zure informazioak egiazkoenak izatea lortuz, eta ez dakizu hori nola nabaritzen den. Batek informazio bat benetan lantzen badu, testu bat lantzen badu, kontaktuak lantzen baditu, eta nahiz eta esaten uzten diotena txiki-txikia izan, hark esaten duenak askoz sendotasun handiagoa eta eduki mamitsuagoa du. Nire ustez, hori da bide ona.
Zinezko ekarpen handia.
Gainerakoa berez dator. Nork du agendarik onena, nork ditu kontakturik onenak, nor ahalegindu da gehien iturriak egiaztatzen, datu gehien ematen? Eta azkenean, hau esaten duzu: “Nor da mutil-neska hori? Aizu, ba gustuko dut nola idazten duen, gustuko dut zer esaten duen, gustuko ditut haren ekarpenak”.
Aukera ugari dituztela uste dut. Eta kontuan hartuta denok askatasun gutxi dugula, aukera dezala haren ustez baliabiderik onena, aukera gehien ematen dizkiona. Irtenbide onak dituztela uste dut.
Edonola ere, zure iritziz konparazio-abantaila bat izan arren, badirudi gaur egun informazio gehiago eskura izateak eragin negatiboa izan duela hedabide tradizionaletan. Iraultza digitalak kazetaritza aldatu du, eta egun, informatzeko egunkarietara jotzen ez duen irakurle-belaunaldi bat dago. Eta egunkariak irakurtzen baditu, metro-sarbideetan doan banatzen duen egunkaria nahiago du. Norantz jotzen du kazetaritza berriak?
Interneten kontrolatzera, izan ere, enpresa erraldoiek –esate baterako, Rupert Murdoch munduko hedabide handien enperadorearen enpresek– egunkari handiak, telebista- eta irrati-kate handiak, zinema eta satelitea kontrolatzen dituzte. Alabaina, horrez gain, News Corporation delakoak komunikazio-industriako milaka profesional ditu, gehiengoen egungo kontsumoa baldintzatzen duten edukiak gainbegiratzen, bai linean, bai paperean, bai telebistan. Iraultza digitalak komunikazioa zatikatzen du, eta negozioak komunikazioaren jabe egiteko asmoz hurbiltzen dira. Oraingoz, informazioaren aldetik kolonizatuta ez dauden gutxiengoak ari dira garaitzen. Informazioaren eta propagandaren arteko borrokan ari dira, edukiak berehala izatea bilatzen duten kontsumitzaile berrien aurrean. Oso gauza interesgarria da, askatasunari oztopoak jartzen ohituta dauden elite zaharrak ordezka baititzake. Mirentxu Purroy Kazetari iruindar honek hainbat komunikabidetan jardun du informazio-lanetan, bai prentsa idatzian, bai zineman eta bai telebistan. Filosofian eta Psikologia Klinikoan lizentziatua da. Ikasketak sakondu zituen New Yorkeko Columbia Universityn eta New York Universityn, eta azken horretan Zinematografian ere graduatu zen. “Punto y Hora” aldizkariaren sortzailea eta “Egin” egunkariaren zuzendaria izan zen. Horrez gain, ondorengo filmak egin ditu: “El Silencio de los Inocentes” eta “Detrás del tiempo”, baita informazio-dokumental ugari ere. Gaur egun, Euskal Telebistako “Mundo-Hoy” aktualitate-gaiei eta kazetaritza-ikerketari buruzko programa zuzentzen du.
