Bi euskal bertso-sorta XIX. mendeko Nafarroan: Udabe eta Doneztebe

Two Basque verse collections in the 19th-century Navarre: Udabe and Doneztebe/Santesteban

Nous présentons ici deux recueils inédits de vers basques du XIXe siècle d'Udabe et de Doneztebe/Santesteban. Les vers d'Udabe critiquent le comportement licencieux de deux femmes et ceux de Doneztebe, le fait que le maître d'école ait provoqué la grossesse de plusieurs femmes. Le travail a consisté à décrire le contexte, à fixer les critères d'édition avant d'éditer les textes. On a pu démontrer que les vers ont également été diffusés par écrit et que la prestigieuse variante centrale du basque du Premier Âge Moderne a également atteint la versification navarraise.

Bertsolaritza. XIXe siècle. Euskara, langue basque. Udabe. Doneztebe/Santesteban. Navarre. Édition.

 

Ikerketa hau Zientzia eta Berrikuntza Ministerioak diruz hornitutako «Monumenta Linguae Vasconum 6: avances en cronología de la historia y la prehistoria de la lengua vasca» proiektuaren barnean dago (MICINN, PID2020-118445GB-I00). Asko zor diegu, bestalde, Juan Aleman Astitzen ohar zorrotzei. Hutsak, ordea, gureak baino ez dira.

1. Sarrera

Nafarroako Errege Artxibo Nagusian gordetako auzibide banatan euskarazko kopla batzuk daude, orain arte argitara eman ez direnak[1]. Auzi bat Basaburu Nagusiko Udaben jazotakoa da, eta Donezteben, Malerrekan, bestea. Udabekoan, herriko bi neskatxaren jokamoldearen kontrako koplak kantatu zituzten herri hartako mutil batzuek. Donezteben, ordea, herriko maisuari paratu zizkioten bertsoak, sei emakumerekin oheratu baitzen, ezkontzatik kanpo, bistan dena.

Lan honetan kopla horien edizioa dakargu. Lehenik, edizio-irizpideak zerrendatu ditugu. Ondoren, hala Udabeko bertsoetan nola Doneztebekoetan, auzibidetik ateratako testuingurua eman dugu, dokumentuaren nondik norakoak zehaztu, eta testuen edizioa egin dugu buruenik. Lanaren hondarrean ondorioak, erreferentzia-zerrendak eta testuen irudiak heldu dira.

2. Edizio irizpideak

Bi auzibideetako koplen edizioa atontzeko, irizpide berak erabili ditugu.

  • Testu guztietan transkrizpio paleografikoa egin dugu, baina testua hobeki uler dadin, puntuazioa gaurko moldera ekarri dugu. Hitzen banaketa ere gaukotu dugu, bilkuretan aldaketa fonologikorik gauzatu ez denean.
  •  eman dugu beti grafemak hots bokalikoa islatzen duenean, eta  kontsonantikoa denean.
  • Oin-oharretan, zuzenketak eta testua hobeki ulertzeko iruzkinak eman ditugu.
  • Laburdurak luzatu dira eta gehiketak ere parentesi karratuen artean eman ditugu. Bere horretan utzi dugun laburdura bakarra vmd. da (vuestra merced), frankotan ageri baita.
  • Erdarazko testuetan, tiletak egungo moldean eman ditugu.

3. Udabe (1831)

3.1. Testuingurua

Auzibidearen dokumentazioak, zoritxarrez, deus gutxi dio koplen edukiaz; izan ere, auzia ez zen kopla horiek ondu eta kantatzeagatik abiatu. Egia esan, aspaldi zebilen Udabeko gazte talde bat bazterrak inarrosten. Koplak paratzeaz eta Udaben errondan kantuan ibiltzeaz gain, Kilimin etxeko gurdi bat ere ebatsi omen zuten, eta herritik kanpo utzi, besteak beste[2].

Udabeko Borborena (Borbonea, gaur egun). 2023-04-21. Arg.: R. Urrizola
 

Kinka hartan, Udabe-Beramendiko errejidore nagusiak, Beramendiko Bengoetxeko Migel Aginagak, zortzi gazte udabear preso hartu zituen 1831ko urriaren 30ean: Borboreneko Martin Jose Auza; Errotako, Borboreneko eta Dorreko mutilak; Kasimiro Beramendi harginaren dizipulua, Juan Jose izenekoa; Jose Benito eta Martin Esteban Goñi anaiak, eta Manuel Antonio Beramendi. Azken hori berehala utzi zuten aske, haren aurkako frogarik aurkitu ezinik. Gainerakoak biharamunean askatu zituzten, isuna pagatuta. Martin Jose Auzak, ordea, errurik ez zuela zioen; bestek asmatutako bertsoak kantatzen baizik ez zela ibili, hori ez zela legez kanpokoa, eta ez zuela pagatuko. Gainera errejidoreei ere zakar mintzatu bide zitzaien. Preso jarraitu zuen, beraz, eta horregatik abiatu zuen Errege Gorteko auzitegiko fiskalak Auzaren kontrako auzia. Bestela, isuna ordainduta konponduko zen afera, gainerako atxilotuekin gertatu zen bezala. Hori horrela, dokumentazioak koplak kantatzen aritu zirela azaltzen du, eta bestelako jazoeren berri ere ematen du, Auzaren oldartzea bereziki, baina koplek diotenari buruzko xehetasunetan sartu gabe.

Borboreneko Auzak 21 urte zituen azaroaren 4an, galdeketa egin zitzaionean. Bere burua zuritu nahiz, harginaren aprendiza, Juan Jose, jo zuen Etxeberriko Juana Maria Aldatzen kontrako bertsoen egiletzat, beste lekuko zenbaitek bezala. Harekin batera kantatu omen zituen Auzak. Edonola ere, nekez zatekeen aprendiza bertsoen paratzailea, hura bera baitzen bertsoen protagonista edo sujeta. Gainera, Maria Antonia arrebari ere koplak atera zizkiotela salatu zuen Auzak, baina horien paratzailea nor izan zitekeen ez zuen orduan argitu. Dorreko mutila eta Goñi anaiak ibili omen ziren horiek kantatzen. Bertsoen hizkerak, oharretan bertan azaletik azalduko dugunez, baduke Basaburukotik, baina erdialderagoko eta iparralderagoko formen eragina ere nabarmena da.

Juan Alemanek berriki argitaratu bezala (Izenik gabe 2023: 26), harginaren aprendiz horri Juan Jose Urritza Lazkano zitzaion izena. Berueten sortua eta Aldatzen hazia, Beramendirengana jo zuen hargingoa ikastera. Han zela, Etxeberriko Juana Maria haurdun utzi zuen lehenik, eta handik urte batzuetara, 1835eko apirilaren 11n hain zuzen, neskato bat izan zuen Mugiroko Fermina Iriarte Zubietarekin, ezkontzatik kanpo hura ere. Azkenerako, 1836ko abuztuaren 25ean, Udabera itzulita, Etxeberriko Juana Maria bera hartu zuen emazte.

Auza azaroaren 7an libre gelditu zen, aitak fidantza pagatuta, baina 1831ko azaroaren 31n ailegatu zen sententzia: 40 libera eta auzibidearen gastuak ordaindu behar izan zituen.

Udabeko Etxeberria. 2023-04-21. Arg.: R. Urrizola
 

3.2. Dokumentua

Nafarroako Errege Artxibo Nagusiko Errege Epaitegietako 308249 zenbakia duen auzibidean daude koplak, zortziko txikian moldatuak. Paper-sortaren hasieran daude, eta ez dute foliaziorik (ik. irudiak eranskinetan, 7.1 atalean). Dokumentuan berean esaten denez, berariaz atera zituzten bertsoak lekukoen deklarazio ofizialetatik eta aparteko pleguan jarri, lizunegiak zirelakoan. Arrazoi hori bera erabili zuten lekuko askok ere, ikasi ez zituztela erakusteko.

Aurreratu dugunez, bi bertso sorta daude auzibidean. Bat Etxeberriko Juana Maria Aldatzen kontrakoa da, eta Borboreneko Maria Antonia Auza du jomuga besteak. Errege Gorteko auzitegiak hala aginduta, Beran sortutako baina Ihabengo Jauregira ezkondutako eta hango notariotzaren ardura zuen Faustino Etxenikeri koplak biltzeko eskatu zion Basaburuko alkateak, 1831ko azaroaren 4an[3]. Agindua betez, lau lekukoren aho-ezpainetatik bildu zituen, Beramendin galdeketa eginda:

  • 1. lekukoa: Joakina Beramendi, 15 urteko udabearra.
  • 2. lekukoa: Josefa Goñi, 14 urteko udabearra.
  • 3. lekukoa: Maria Antonia Auza, Udabeko Borboreneko 24 urteko alaba, Martin Jose Auza presoaren arreba.
  • 4. lekukoa: Jose Benito Goñi, 20 urteko udabearra.

3. lekukoari Juana Maria Aldatzen kontrako hamabost bertso bildu zitzaizkion. 1. lekukoak zazpi eman zituen: sei 3. lekukoak ere badakartzanak –aldaerak aldaera– eta berri bat. 2. lekukoak, aldiz, bertso bakarra eman zuen: 3. lekukoaren 3. bertsoaren aldaera da.

Maria Antonia Auzaren kontrako bertsoen kasuan, 4. lekukoak hamabi kopla kantatu zituen. Horietatik sei 1. lekukoak ere eman zituen.

Bertsoak Errege Gortean, hots, epaitegian uler zitezen, 3. eta 4. lekukoek kantatutako sorten itzulpena ere gaineratu zitzaion dokumentuari (ik. § 7.1.2). Faustino Etxenike eskribaua bera izan zen itzulpenaren egilea. Ikusiko denez, itzulpena euskarazko egiturari lotu zitzaion, eta ez dator beti gaztelaniaren arauekin bat. Hori gutxi balitz bezala, dagokionean azalduko dugunez, Etxenikek ez zuen beti bertsoen edukia behar bezala ulertu, edo ez zuen behar bezala itzuli nahi izan.

3.3. Edizioa

Lekuko bakoitzak emandako bertsioa zutabe banatan eman dugu. Etxenikeren erdal itzulpena dagokion aldaeraren ondo-ondoan heldu da. 2. lekukoak bertso bakarra eman zuenez, 12. oin-oharrean ematea erabaki dugu, taula estuagoa izan dadin.

3.3.1. Juana Maria Aldatzen kontrako bertso sorta

1. lekukoa

3. lekukoa

ITZULPENA

1

1

1

Bersoaren paracen nic bear dut asi.
Echeberrian dauca andregaya irausi.
Motivoac emanic, nic orain icasi.
aprendizac nai luque errian nagusi.

Bersoaren[4] paracen[5] nic bear dut asi.
Aprendiza[6] ori degu[7] errian nagusi.
Motivoac emanic, orain tut[8] icasi.
Echeberrian dauca andregaya irausi[9].

Necesito principiar a poner bersos.
En el pueblo el aprendiz tenemos el amo.
Por los motibos q[ue] tengo, ahora los he aprendido.
En la casa de Echeberría la tiene a la novia caliente[10].

 

2[11]

2

 

Bersoaren paracen nic bear dut asi;
dembora asco ez dela cer degun ecusi[12].
Nesca batec nai luque errian nagusi,
bañon orañic ez dauca graduric asqui.

Yo tengo que principiar a poner unos bersos
de lo que he bisto no hace mucho tiempo.
Una moza quisiera en el pueblo ser dueña,
pero aún no tiene bastante grado.

 

3[13]

3

 

Epaitondoa[14] naicela zuc emen[15] diozu.
Muturraren erdit[ic][16] guezurra diozu.
Agozabal aundi bat zara zu;
oraiñ berso berriac argatic dituzu.

Como el ondón o raíz de un árbol que soi, vmd. dicen ha dicho.
Por medio de los morros, miente vmd.
Una bocaraza (o embustera) es vmd.;
ahora tiene vmd. por eso nuevos bersos.

6

4

4

Orra berso berriec, propiac[17], alere:
dama gazte galay bi gure[18] errian badire.
Batzarrera joanic biec egondu dire;
orien secretoac oraiñ aguertu dire.

Orra berso berriac, politac, alare:
dama galay gazte bi Udaven badire.
Batzarrera joanic biac egon dire;
orien secretoac oraiñ aguertu dire.

Hai berso nuevo, bonito, por cierto.
Dos damas galanes jóvenes hai en Udabe.
Hidas las dos en el bazarre han estado;
Ahora han parecido sus secretos.

2

5

5

Echealdeco alaba da, Jaungoicoac eguiñic.
Dama orrec bide dauca dotea bilduric,
bai eta amac cuchatelan sarturic.
Echealde aundi bat bide dauca billaturic.

Echetaco alaba[19] da, Jaungoicoac eguiñic.
Dama orrec bide dauca dotea bilduric;
amac iduquico du cuchatelan[20] sarturic,
eche alde aundiren bat bai eta billaturic[21].

Hija de casa vecinal es, porque Dios le ha hecho.
Esa dama tendrá el dote recogido.
Su madre lo tendrá dentro de la arca,
porque tiene proporcionada alguna casa grande.

3

6

6

 

Jaunac[22], erabilli dute[23] aleguiñic asqui:
aprendiza nai zuten preso sarreraci.
Mutill orrec izan du adisquide lazqui;
libre ibillico da oriengatic, nasqui.

Señores, han tenido bastante quehacer:
al aprendiz quisieron que lo[24] entrasen preso,
pero este mozo ha tenido muchos amigos,
y me parece que por ellos andará libre.

5

7

7

Urrico illaren bersoaren paracen.
Orien pasamoduac orain ditut aditcen.
Ondo esplicaceco naute encargacen.
Dama gaztea nor den ez dut ezagutzen.

Urriaco[25] illean, bersoaren paracen.
Orien pasamoduec orain tut aditzen.
Ondo esplicatzeco naute encargatzen[26].
Dama gazte ori nor den ez dut ezagutzen[27].

En el mes de septiembre, poniendo bersos.
El modo de vivir de ellas ahora estoi oyendo.
Se explique bien me están encargando.
Esa dama joven quién es no la conozco.

 

8

8

 

Bein batez joan nitzen beren atarira:
–“Bacarric nago eta atoz, ea, goitira”.
Onela errespuesta eman nion ere:
–­“Aurrerat[28] yoan behar dut; prisa dut nic ere”.

Una vez marché a su puerta:
–“Estoi sola y venga vmd. arriba”.
Y yo la di por respuesta: – “Tengo q[ue] ir adelante,
y también tengo priesa”.

3

9

9

Jauna, dama gazte orrec nora bear ote du?
Echealde on batean sartu bearco du.
Aitac ere dotea prest iduquico du;
arreoa emanic, amac bialico du.

Jaunac, dama gazte orrec nora[29] bear ote du?
Echealde on batean sartu bearco du.
Aitac ere dotea prest iduquico du;
arreoa emanic, amac bialico du.

Señores, esa dama joven ¿a dónde tendrá que ir?
En alguna casa buena tendrá que entrar.
Su padre también el dote tendrá dispuesto
y la embiará su madre con el arreo o ropa de cama.

 

10

10

 

Ama bi alabarequin aitaren zurracen     
Udaveco Echeberrian dirade aritzen.
Iñorc cer esan ere, ez dira alquetzen
emaguiñaren esque[30] mandatua bialcen.

Madre con dos hijas dando una zurra al padre,
en la casa de Echeberría de Udabe suelen ocuparsen.
Aún por lo que ablan las gentes, no se abergüenzan
a embiar por la ama con el recado q[ue] biniese.

 

11

11

 

Ciztor eta solomu, urdai-magrarequin
berendatu emen dute biec elcarrequin.
Orien secretoac ez tugu[31] gaizqui yaquin;
orain, fia zaitezte cembait personarequin.

Longaniza, lomo y magras
dicen[32] han merendado los dos juntos.
No hemos sabido mal sus secretos;
y ahora fiaros con algunas personas.

4

12

12

Apezari eguin diote oyuric asqui.
Sobrasse biagez dute enfadazi.
Aprendiza nai zuten erritic ateraci;
diru faltan guelditu bide ciren, nosqui.

Apezari eguin diote oyurican asqui.
Sobrasse[33] viajez diote enfadaci.
Aprendiza nai zuten erritic ateraci;
diru faltan, guelditu bide zaye, nosqui.

Al cura le han hecho bastantes gritos
y por demaseados beages le han hecho enfadar.
Al aprendiz querían se le hiciese salir del pueblo
y, al parecer, por falta de dinero, se les ha quedado.

 

13

13

 

Aprendiza utci ta Dorrecoa artu duzu[34].
Orain berso berriac argatic dituzu.
Andregay eder ura urac edaten[35] duzu;
len baño len visita eman bearco diozu.

Dejando al aprendiz, ha tomado al de la casa de Dorrea.
Ahora los bersos nuebos por eso tiene vmd.
Ermosa nobia está vmd. tomando aguas[36],
pero antes con antes tendrá vmd. q[ue] visitarlo.

 

14

14

 

Gazteric asi ciñen mutillen atzean.
Guciec sarcen dire zure biotzean!
Bost aldiz esan diozu: “atoz arratsean,
gustora pasaco degu gaba goatzean”.

Joben principió vmd. detrás de los mozos.
¡Todos entran en el corazón de vmd.!
Más de cinco bezes ha dicho vmd.; “benga vmd, por la noche,
a gusto pasaremos la noche en la cama”.

 

15

15

 

Amabost berso dire orain paperean[37].
Esplicatu bear[38] ditut, beta dudanean.
Causa franco badabill yoan de[n][39] aspaldian;
dama gazte batentzat daude Echeberrian.

Quince bersos ahora son en el papel,
y los tengo de esplicar, cuando tenga tiempo.
Bastantes causas hai hace mucho tiempo,
para una dama joven q[ue] está en la casa de Echeberría.

7

   

Orra zazpigarrena zorcigarrentaco:
Eguzquia baño naigo du majoa beretaco.
Guciec nai lituque bere menderaco.
Presumicen duenic eztago arendaco.

   

3.3.2. Maria Antonia Auzaren kontrako bertso sorta

2. lekukoa

4. lekukoa

ITZULPENA

1

1

1

Memorian daucadana bear nuque pasa.
Dama escogitua, egon zaite lasa;
ateraco dizue maquiña bat causa.
M[ari]a Ant[onia] du icena, lombria du Auza.

Memorian dudana bear nuque pasa.
Dama escogitua[40], egon zaite lasa[41] ;
opatuco[42] dizue magina causa.
M[ari]a Antonia du icena, lombria du Auza.

Lo que tengo en la memoria debía pasar.
Dama escogida, esté vmd. ancha;
encontrarán a vmd. muchas causas.
M[aría] Antonia tiene nombre, apellido Auza.

2

2

2

Dama, emanen dizut garvi aditcera
nola etorri ciñen Salvetic ichera.
Bidean artu cenuen zuc cere placera;
ascoc esaten due[43] “doncella etzara”.

Dama, emanen dizut garvi aditzera
nola etorri ciñen Salvetic[44] ichera.
Orduan artu cenuen zuc cere placera;
ascoc esaten du doncella etzarela.

Dama, la daré a vmd. claro a entender
cómo volvió vmd. de la Salbe a casa.
Entonces tomó vmd. a su placer;
muchos dicen q[u]e no es vmd. doncella.

 

3

3

 

Gauza batez nago ni arritua:
nola galcen duen besteren creditua.
Berac izanican nayco delitua,
adisquideren bat dago servitua.

Por una cosa estoi yo aturdido:
porq[u]e pierden el crédito de otros (o quitan el crédito a otras).
Teniendo ella bastante delito,
algún amigo está bien serbido.

 

4

4

 

Errutira[45] etorri da gure mandatua.
Deseoz daducagu gogoan artua.
Ez da iduquico[46] gauza[47] ori aztua;
elizatic ichera eguin pecatua.

De lejos ha benido nuestro recado (o se ha hecho público),
y con deseos lo tenemos en la memoria.
No se tendrá en olbido ese recado:
cometieron pecado de la yglesia a casa.

 

5

5

 

Gauza bat jaquindu dut nic nere errian:
dama bat opatu dutela beren iturrian,
minzacen ciradela[48] claro eta eguian,
piper-opillaren esque landaren erdian.

He sabido una cosa yo en el pueblo:
que a una dama le han encontrado en su fuente,
que ablaba claro y con verdad,
en medio de la heredad por el piper-opil
(no se sabe el sentido q[u]e quiere darle, pues piper-opil es como una rosquilla, aunque en figura de bizcocho)[49]

4

6

6

“Dama orren ibillera asco zait gustatu”.
Piper-opilla diote mutillari escatu.
Labanas[50] evaqui ta bereala puscatu;
naiago zuen dama orrec orrela jostatu.

“Dama orren ibillera asco zait gustatu”[51].
Piper-opilla cioten mutillari[52] escatu.
Labanaz evaqui ta bereala puscatu;
naigo cian dama arrec orrela jostatu.

El modo de andar de esa dama mucho me ha gustado;
piper-opil pidió al mozo.
Cortando lo mismo q[u]e con la nabaja hizo pedazos;
quería esa dama así dibertirse.

3

7

7

Orra berso berriac bear den moduan.
Gauza onic ez dago orien buruan;
lecua galduric daudela ceruan,
naigo dute egon betico ynfernuan.

Orra berso berriac, bear den moduan.
Gauza onic eztago orien buruan;
lecua galdurican daudela ceruan,
naigo dute egon betico ynfernuan[53].

Aquí bersos nuebos como deben.
Cosa buena no hai en esas cabezas;
perdiendo el puesto en el cielo,
quieren estar para siempre en el ynfierno.

6

8

8

Cer dela uste dute honrra galcea[54]?
betico bere anima ynfernuan sarcea.
Obe da bicitza berri bat arcea;
len gaizqui-eguiñez orain aguercea.

Cer dela uste dute honrra galcia[55]?
Betico anima ynfernuan sarcea.
Obe du bicitza berri bat arcea;
berac gaizqui-eguiñez[56] orain aguercea.

¿Qué les parece que es perder la onrra
sino para siempre la alma entrar en [e]l ynfierno?
Más les bale tomar un nuebo modo de vivir,
confesando los males de antes.

 

9

9

 

Amargarren[57] bersoa aditu bear duzu[58].
Anima bat besteric ceregan ez dezu.
Entendi dezaquezu lijero eta estu[59];
besterenac ere galdu-eta nai dezu?[60].

El décimo berso tiene vmd. q[u]e oír.
Más q[u]e una alma sobre sí, no tiene vmd.
Puede vmd. entender ligero y pronto.
¿Las de otros también quiere vmd. perderlas?

 

10

10

 

Despedidac ematen orain bear det asi.
Bacocha bere guisan nai guenduque vici.
Cortesia aundircan ez dezu icasi;
mutillen ondoretic beguira ez gueigo asi[61].

A despedirla ahora tengo q[u]e principiar.
Cada uno a su idea quisiera vivir.
Mucha cortesía no a aprendido vmd.;
no principie vmd. más a mirar a los mozos.

 

11

11

 

Aditu bear duzu, M[ari]a Ant[oni]a:
prenda escogitua ezin da obia.
Echera bidean galdu honorea[62],
cergatic eman dion besteri bere podorea[63].

Oiga vmd., María Antonia: prenda escogida no es posible mejor.
En el camino para casa perdió el honor,
porque dio a otro su poder.

5

12

12

Alperric da astia vuelta eta jira;
amabi verso berri paperean dira.
Norbaiteri eman diozu paraceco bide.
Tolosatic barrena etorriac dire.

Alperric da astia vuelta eta jira;
amabi berso berri paperean[64] dira.
Norbaitec eman dizu paratzeco bide[65].
Tolosatic[66] barrena etorriac dire[67].

En valde es que principie dando buelta o gira;
doze bersos nuebos están en el papel.
Alguno le ha dado vmd. para ponerlos motibo.
Son llegados por Tolosa aquí.

4. Doneztebe (1826)

4.1. Testuingurua

1826ko otsailaren 3an Errege Gorteko auzitegiak Fermin Altxu Beristainen kontrako salaketa jaso zuen. Pedro Jose Donamariako eta Gazteluko maisu erretiratuaren eta Maria Teresaren semea zen; Doneztebeko eskolako maisua eta herriko semea. Dirudienez, Frantziska Etxenike gaztea haurdun utzi zuen, ezkondu gabe. Salaketak hala dio:

Francisca Echenique, soltera, natural de dicha villa [Doneztebekoa], se hallaba embarazada de Alchu, por cuyo motivo salió de la casa de Miguel de Goyeneche, en donde servía en calidad de criada. A esta voz que públicamente corría por el pueblo se agregaron otras diferentes de que no era esta la primera prueba de incontinencia contra el tal maestro, pues que en esta ciudad [Iruñea], en el lugar de Donamaría y aún en Santesteban había seducido a otras. El escándalo consiguiente a estas rémoras fue sucesivamente en aumento, pues al mal ejemplo de un funcionario destinado precisamente a educar la juventud, se agrega la inteligencia general que había abusado de aquella infeliz [Frantziska Etxenike] en la época que como alumna suya asistía a la escuela, siendo esta la que servía de albergue para sus excesos[68].

1826ko otsailaren 5ean, epaileak bidalitako eskribaua Donezteben zen, testigantza bila. Artean, Altxuk, salaketaren berri izanda, Markalaina ihes egin zuen, han baitzuen anaia, maisua hura ere.

Eskribauak Juan Bautista Etxenike galdekatu zuen; Frantziskaren aita. Bazekien alaba haurdun zegoela, eta Altxu beste ume baten aita ere bazela, Maria Martina Andiarenarekin izandakoa, hain zuzen. Gainera, Bitoriana Armasa delakoarekin ere gauza bera gertatu zela zioen. Gero jakin zen Armasarekikoa zurrumurrua baino ez zela.

Frantziska Etxenikek 21 urte zituen galdeketa egin zitzaionean, 1826ko otsailaren 5ean[69]. Bederatzi egun geroago erditu zen Altxurekiko umeaz, baina berehala hil zen haurra. Frantziskak kontatu zuenez, irakurtzen eta idazten ikastera eskolara joaten hasi zen Altxurengana, herriko beste neska gazte batzuekin batera. Orduan hasi zitzaion maisua proposamen lizunak egiten. Hasieran ezetz esan zion, baina, azkenean, gogoz kontra, amore eman zuen. Ez zen horretan haurdun gelditu, baina bai hurrengoan, eskolan berriz bortxatu zuenean. Hirugarrenez ere bortxatu bide zuen, geroago. Etxenikek, haurdun, Altxuri erantzukizuna har zezan eskatu zion, eta maisuak ezetz; lehenago haurdun utzia zuela Donamariako aroztegiko Bitoriana Armasa (labaiendarra sortzez), eta harekin hitzemana zela. Ondorioz, Etxenikek Goienetxean neskame aritzeari utzi behar izan zion[70].

Lukas Karrion Doneztebeko apezari egindako galdeketan jakin zen Altxuk harengana jo zuela Frantziskarekin gertatutakoa estaltzeko, emakumea Iruñeko inklusara edo ospitalera bidaliz; berak ordainduko zituela gastuak. Ordurako eskandalua ezaguna baitzen, Frantziskaren aitak ez zuen halakorik onartu: umearen ardura har zezan eskatu zioten[71]. Apezak, gainera, Altxuk Maria Martina Andiarena ere haurdun utzita zuela kontatu zuen –hura ere ikasle zuela–, baita Iruñeko emakume bat ere, eta beste batzuk.

Hala, 25 urteko Maria Martina Andiarena ostatuko neskame donamariarrak eskribauari kontatu zionez, bi urte lehenago Altxuren ume batez erditu zen, lau urte lehenago hasi baitzen harekin harremanetan. Bistan denez, Altxuk ez zuen umearen ardurarik hartu[72].

Bazterrak inarrosirik baitzeuden, bertsoak paratu zituzten Fermin Altxuren gorabeheren berri emanez. Bertsook, karrikan kantatzeaz gain, idatziz ere ibili omen ziren. Juan Angel Erkaztiren deklarazioa argigarria da zentzu horretan:

ahora como unos vente días recibió una carta anónima, que no sabe de quién sea, en la que le remetían unas canciones criticándole que Alchu había tenido engañadas hasta seis mozas, las cuales ha dado a una persona para que las tuviese[73].

Altxuk 1826ko otsailaren 22an defendatu zuen bere burua. Ordurako preso zen Iruñeko gartzelan. 24 urte zituen orduan doneztebarrak[74]. Maisuak zioenez, egia da 1825eko martxo aldera, eta abuztuan bi aldiz, Frantziskarekin harremanak izan zituela, baina neskak ez zuela inongo trabarik jarri. Are gehiago, Frantziskaren umea berea zela ere dudan paratu zuen, eta zin egin ez ziola behin ere ezkontzeko promesarik luzatu[75]. Andiarenarekiko harremanak ere onartu zituen, eta umeak izan zituztela ere bai, baina ez zekiela ezkontzeko agindurik eman ote zion[76].

1826ko martxoaren 8an Fermin Altxuren aitak akordioa erdietsi zuen Frantziskaren eta Maria Martinaren gurasoekin, baina hil horren 30ean Errege Gorteak kausa-errematea plazaratu zuen[77]. Maisua sei urtez Zeutara soldado bidali, eta Donezteben maisu aritzeko baimena kendu zioten. Altxuk errematea onartu ez zuenez, epaiketak aurrera egin zuen. Hala, ekainean, Doneztebeko 60 bat biztanle pasatu ziren epaitegietatik, Altxuren alde deklaratzera.

Abuztuan sententzia eman zuen Errege Gorteak. Haatik, epaia kausa-errematea baino latzagoa izan zen, Zeutako zerbitzua zortzi urtetara igo baitzuen, maisu izateko baimena kendu, bai eta epaiketaren kostuak ordaintzeko agindu ere. Helegiteak aurkeztu bazituzten ere, sententzia bere horretan gelditu zen.

4.2. Dokumentua

Nafarroako Errege Artxibo Nagusiko Errege Epaitegietako 343566 auzibidean daude koplak, dokumentazioan bertan josirik dagoen liburuska batean. Hamalau bertso dira, 72r-73v folioetan jasoak (ik. irudiak eranskinetan, 7.2 atalean). Datarik edo egilearen sinadurarik ez da ageri. Aitzitik, Fermin Altxuk berak, Geronimo Goñi, Martin Jose Etxenike, Martin Etxaideren mutila eta Kosme zurginaren semea zituen erruduntzat, horiek aritu baitziren kopla kantari Altxuren etxe aitzinean[78].

Altxuri koplak jasotzen dituen dokumentua bera erakutsi zioten, eta letrakera Norberto Goienetxe errege-eskribauarena zela esan zuen[79]. Bertsook Goienetxek berak erredaktatutako beste izkribu batekin erkatu ditugu[80] eta, kopletakoa letrakera zainduagoa bada ere, eta zalantzak zalantza, Altxuk arrazoia zuelakoan gaude.

Maisuak berak salatu zuenez, Goienetxek herra zion arrazoi politikoak tarteko, eta hainbat lekukok eman zuten bien arteko tirabiren berri auzibidean. Goienetxe liberala zen eta Altxu, aldiz, Fernando VII.aren absolutismoaren aldekoa. Goienetxeri buruz jakin ahal izan dugunez[81], Donezteben jaio zen 1792ko abuztuaren 13an. Aita Frantzisko zubietarra zuen, eta ama Mª Josefa Manuela Irurtzun, doneztebarra. Aitaren aldetiko aiton-amonak zubietarrak eta berastegiarrak ziren, eta amaren aldetikoak, aldiz, Errozkoa bata, eta Doneztebekoa bestea. 1818 urtean Araitzen eta Betelun idazkari zebilen Goienetxe[82], baina 1824ko abenduan ideia libralek postua galtzera eraman zuten, eta 1825eko urrian Doneztebera joan zen osaba Miguel Goienetxeren etxera. Hain zuzen ere, etxe hartan zebilen Frantziska Etxenike neskame, Altxuk umea egin zionean. 1826an, auzibidea abiatu zenean, 32 urte zituen idazkariak, eta ezkongabea zen[83]. 1829ko irailean Araitza itzuli zen Goienetxe, lehenago zuen postura, eta ordutik aurrera liberalen aldeko borrokan ageri zaigu, teniente koronel izateraino (García-Sanz 2014: 101).

Nabarmena da, edonola ere, bertsoek ez dutela Doneztebeko edo inguruko hizkera ageri. Mintzoa erdialdekoa da; Gipuzkoakoa, ziurrenik (cf. txistukarien neutralizazioa, dan / zan, hiatusaren kontrako -uba epentesia, asco, -ana menderagailua perpaus osagarrietan...). Azterketa sakonik egiteko asmorik gabe, ezaugarri zenbait –ez denak¬ Juan Inazio Iztueta (1767-1845) zaldibiarraren euskaran ere badirela ikusi dugu, baita Manuel Larramendi (1690-1766) andoaindarrarenean ere. Ikertzeko dago, beraz, Larramendiz geroztiko erdialdeko eredu linguistikoak (cf. Urgell 2018) bertsootan zenbaiterainoko isla duen. Baliteke Goienetxek Araizko aldian Gipuzkoatik heldu zen eredu jaso hori ezagutu izana, baina garbi esan behar da, batetik, mintzoa ez dela Araizkoa eta, bestetik, horrek ez duela baitezpada esan nahi bertsook Goienetxek berak egin zituenik.

Aurrekoan bezala, oraingoan ere bertsoak gaztelaniara itzuli ziren, eta itzulpena auzibidearen 26r-27v folioetan dago (§ 7.2.2). Manuel Indartek hartu zuen ardura hori, horretan iaioa baitzen, antza[84]. Itzulpena Iruñean sinatua dago, 1826ko otsailaren 20an[85].

4.3. Edizioa

Ezkerreko zutabean bertsoen euskarazko jatorrizkoa eman dugu, eta Indarten itzulpena, eskuinean.

1

ITZULPENA

Canta berri eder bat
paratzen naiz asi,
Bertizango vallean[86]
desaten icasi.
Eguia esan gave
ez nezaque utzi:
ango gazteria chit
gustora da vici.

Una canción nueva hermosa
comienzo a poner,
para q[u]e en el valle de Bertiz Arana
puedan aprender.
Sin decir la verdad
no puedo dejar:
la joventud de hallá
vive muy gustosa.

2

 

Santestebanen dute
maisua D[on] Fermin.
Escola paratua,
ez du batere min.
Guizon abilla dana
badaquigu berdin;
prodigio andiac
omen ditu eguin.

En Santesteban tienen
por maestro D[on] Fermín.
Escuela puesta,
no le duele.
Que es hombre instruido
sabemos, pues
grandes prodigios
ha hecho según.

3

 

Escribatzen omen du
asco eta garbi.
Alacoac bear du
enseñanza jarri.
Guizona lan obetan[87]
ez diteque ari;
errian omen dauzca
lau dama ernari.

Dicen que escribe
mucho y bien.
Sujetos como aquél deben
en la enseñanza poner.
El hombre en esa labor
no puede seguir;
en el pueblo dicen q[u]e tiene
cuatro damas preñadas.

4

 

Maisu on izatea
ez da chit milagro;
aprendiz urteac goiz
cituen igaro.
Aren contuac ongui[88]
jaquiñean nago:
Pamplonan izan ditu
beste bi lenago.

El ser buen maestro
no es de estrañar, pues
los años de aprendizaje
muy joven los pasó.
De sus pasajes
bien enterado estoy:
en Pamp[lon]a ha tenido
antes de ahora dos.

5

 

Escu ariña du ta
pluma es pizuba.
Bere oficioan
guziz jaquinzuba.
Naiz dala mansoa ta
orobat izua,
damac escolatzeco
ura cer maisua!

La mano muy airosa,
la pluma de poco peso.
En su oficio
es muy instruido.
Así mansas
como esquibas,
para sujetar a las damas
¡aquél qué maestro!

6

 

Escola jarri zuen
verac ala naita,
edozeñec es baitu
artaraco gaita[89].
Nafarroa guzian
siñalea baita,
ezcondu baño len da
sei umeren aita.

Puso la escuela
por q[u]e él mismo quiso;
no todos tienen
tanta disposición.
En todo Navarra
tiene la señal;
antes de llegar a casar,
es padre de seis criaturas

7

 

Maizuari ezanic[90]
amodio piña,
escolara joaten
citzayon Martiña.
Aguirian daucate
ango lan eguiña.
Orduan gozo zana
orain chit da miña.

Teniendo al maestro
un amor fino,
acudia a la escuela
la Martina.
Al pú[bli]co la tienen
la labor
que en ella
hicieron.
El gozo de entonces,
ahora muy agrio.

8

 

Mari Martin gaisoa,
orra zure dicha.
Maizu jaquinzunaquin
cuidados zabilza.
Maite izan bazindu
guizon prestu guiza,
etzizun ucatuco
emandaco itza.

Maria Martina infeliz,
hay tienes tu d[i]cha.
Pues con maestros sabios
anda con cuidado.
Si te hubiera querido
como hombre de bien,
no te hubiera negado
la palabra dada.

9

 

Eguin zuen orduan
zurequico lana.
Laizter abiatu zan
beste batengana,
baita logratu ere
deseo cebana[91]:
dama gazte bat ceña
dan Vitoriana.

Cuando verificó
la labor con vmd.,
pronto dio principio
con otra,
y tambien logrado su deseo
de una dama joven,
que es la Vitoriana.

10

 

Ycuziric ain gazte,
guri eta mardul,
Vitoriana zuen
artu bere lagun.
Alaco paragean
nai litzaque jardun;
ura ere trizteac
eciñ logratu du[92].

Visto tan joven,
hermosa y guapa,
tomó a la Vitoriana
por su compañera.
En tal paraje
le quisiera tratar, pero
de aquella el triste
no pudo lograr.

11

 

Dama Vitoriana,
beguiric ez buzti:
maizuac maite zaitu,
ez alere guchi.
Zurequin ezconduric
nai zuquean vici,
baldin lenagocoac
baliote utzi.

Dama Vitoriana,
no mojar los ojos:
el maestro la estraña a vmd.,
pero no poco.
Con vmd. casado
quiso vivir,
si las anteriores
le hubieran dejado.

12

 

Eguin esqueroztanic[93]
orrembezte neque,
errenta seguru bat
guizonac nai luque.
Trabajatzen omen du
anitz[94] eta merque:
sabela omen dio
Franciscari bete.

Despues de tanto trabajo.
una renta segura
el hombre merece.
Dicen que trabaja
mucho y barato:
la tripa a Fran[cis]ca dicen
que le ha llenado.

13

 

Nafarroan ez dago
alaco mutillic:
numbaiten ere badu
beste bat issillic.
Gordea egon arren
ateac ichiric,
noizbait aguertuco da,
ill edo viciric.

No hay en Navarra
un mozo como aquél:
en alguna parte tiene
otra callando.
Escondida que esté
[..] puerta cerrada,
alg[un]a vez parecerá,
muerta o viva.

14

 

Sei andre omen dauzca
gaur bere carguan.
Ea nor arquitzen dan
alaco graduan!
Iñorc ez du berdinzen
España barruan:
ojala banengoque
ni arren larruan.

Seis mugeres dicen
que tiene
hoy a su cargo.
¡Haber quién se halla
en tal grado!
Nadie le iguala
dentro de España:
ojalá si estubiese yo
dentro de su pelleta.

5. Ondorioak

Lan honetan, Udaben eta Donezteben XIX. mendean kantatu ziren bertso-sorta bana eman dugu ezagutzera. Ez dira gutxi mutilak errondan ibiltzearen ondorioz abiatutako auziak, eta hauek ere tankera hartakoak dira. Bertsoak inoren leihopean kantatzen aritzea iraina zen, eta auzi-iturri izan baitziren, Nafarroako Errege Artxibo Nagusiko auzibide banatan gorde dira. Zoritxarrez, ezohikoa da halakoetan jatorrizkoak ere aurkitzea, maiz suntsitu egiten baitziren; hortaz, salbuespena dira honako biak.

Bi kasuetan, bestalde, itzulpenak ere eginarazi zituzten, epaitegian edukiak behar bezala ulertzeko. Gure ustez, Doneztebeko bertsoen itzultzailea zorrotzago aritu zen zeregin horretan Udabekoa baino. Egia da, gainera, azken horiek ilunagoak direla hainbat pasartetan.

Hizkuntza-azterketa sistematikorik egin ez badugu ere, bistakoa da testuek ez dutela herriko hizkera zorrotz islatzen; Doneztebekoan bereziki nabarmena da hori. Horrek, ezbairik gabe, bertsogintzara ere Lehen Euskara Modernoko (Urgell 2018) prestigiozko aldaerak ailegatu zirela iradokitzen du, eta are bertsogileak kanpokoak izan zitezkeela ere. Ezagun da bertsolari profesionalek bertsoak idatziz paratu, eta paperean igortzen zituztela maiz (cf. Txirritaren kasua, esaterako; Zavala 1971). Gero zabalduko ziren ahoz edo idatziz, Udaben gertatu bezala. Deigarria da, bide batez, lekukoak, bertsoen egileez ari direla, mintzoaren ezaugarriez deus ez aipatzea, Doneztebeko kasuan batik bat. Gogoan izan bi kasuetan herriko –edo, bederen, inguruko– norbait dutela egiletzat, hizkerak oso bestelakoak izanik ere.

6. Erreferentziak

APALAUZA, A. (2012). Nafarroako ipar-mendebaleko hizkeren egitura geolinguistikoa. Bilbo & Iruñea: Euskaltzaindia & Nafarroako Gobernua.

ARTOLA, K. (2001). Olaizko euskal eskuizkribuak. FLV, 88, 485-520.

FUNDACIÓN CAJA NAVARRA. (s. d). Gran enciclopedia de Navarra. Iruñea: Fundación Caja Navarra.

GARCÍA-SANZ, Á. (2014). Liberales navarros en la primera guerra carlista: los cuerpos francos y el motín de 1837. Iruñea: NUP.

IBARRA, O. (2003). Isoglosen aldaketa nafarroako zenbait hizkeratan. In J. Gorrochategui (arg.), Basque and (Paleo)Hispanic Studies in the wake of Michelenas's work: proceedings of the First Conference of the Koldo Mitxelena Chair = Koldo Mitxelena Katedraren Lehen Jardunaldietako aktak = Actas del Primer Congreso de la Cátedra Luis Michelena Koldo Mitxelena Katedraren Lehen Jardunaldietako Aktak (349.-364. or.). Bilbo: UPV/EHU.

IZENIK GABE. 2023. Aprendiza dugu herrian nagusi. Txori kabi bila abila. Pulunpe, 235, 26.

LEKAROZ, G. (2014). Basaburu Txikiko euskararen lekukoak (I). FLV, 118, 247-278. https://doi.org/10.35462/flv118.2

MITXELENA, K.; SARASOLA, I. 1987-2005. Orotariko euskal hiztegia. Bilbo: Euskaltzaindia.

MUJIKA, J. A. (2008). Adlatiboaren berbalizazioaz. In X. Artiagoitia & J. A. Lakarra (arg.), Gramatika jaietan. Patxi Goenagaren omenez (ASJUren Gehigarriak 51) (605.-615. or.). Bilbo: UPV/EHU.

OEH = Mitxelena; Sarasola (1987-2005).

RIEZU, J. de (arg.). (1994). Cancionero Vasco. P. Donostia (II. lbk.). Donostia: Eusko Ikaskuntza.

URGELL, B. (2018). Lehen Euskara Modernoa. In J. Gorrochategui, I. Igartua & J. A. Lakarra (arg.), Euskararen historia (543.-657. or.). Gasteiz: Eusko Jaurlaritza.

YRIZAR, P. (1992). Morfología del verbo auxiliar alto navarro septentrional (estudio dialectológico) Tomo I: Subdialectos de Ulzama y de las Cinco Villas. Bilbo: Euskaltzaindia.

ZAVALA, A. (1971). Txirritaren bertsoak (I). Donostia: Auspoa.

7. ERANSKINAK

7.1 Udabe, 1826 (NEAN, Procesos, 308249)

7.1.1. Euskarazko bertsoak

7.1.2. Itzulpena

7.2. Doneztebe, 1831 (NEAN, Procesos, 34356, 72r-73v, 26r-27v)

7.2.1 Euskarazko bertsoak

7.2.2. Itzulpena


[1] Guk geuk ezagutzera eman ditugu jadanik, Ttipi-ttapa aldizkariaren 833. eta Pulunpe aldizkariaren 233. eta 234. zenbakietan. Bertsolari aldizkariaren 133. zenbakian ere izan da horien berri.

[2] Auzibide honen orriak ez daude zenbakituta; horregatik, ez ditugu aipatu.

[3] Biharamunean, eskuz esku zebiltzan koplen kopia guztiak erretzeko agindua ere eman zuen alkateak.

[4] Itzultzaileak pluraltzat du, eta baliteke hala izatea. Ibar hauetan bertsoan bezalako forma bat singularra zein plurala izan daiteke (Apalauza 2012: 297), eta bertsoaren plurala hiperzuzenketaz sortua izan daiteke, metrikak ere lagunduta.

[5] Bertso sorta honetan, behin baino gehiagotan ageri da objektua genitiboan. Halakoak gaur egun Ekialdeko eta Iparraldeko mintzoetan erabiltzen badira ere, inoiz zabalduago egon direla badakigu. Zer esanik ez, halako formula ihartuetan. Urrunera gabe, Ultzamako eta Anueko XIX eta XX. mende hasmentako dotrinetan ere ageri dira halakoak (Ibarra 2003: 351-352).

[6] Ikusten denez, harginaren dizipulua ez da Aldatzen kontrako bertsoen egilea, argi eta garbi.

[7] *Edun saileko adizkietan, -e- eta -u- dutenen arteko txandaketa dago testuan zehar. Cf. bertso honetan berean, dut ~ degu.

[8] Hots, kantariak bertsoak ikasi ditu, horretarako zergatiak baititu. Bertso hau hobeki ulertzen da lehen eta hirugarren bertsoak elkarrekin irakurrita, eta bigarrena eta laugarrena gero.

[9] Zentzu hertsian, zerrien beroaldia da irausia. Hemen emakume batez ari dira, ordea.

[10] Bertso-lerro honen ondotik, ezabaturik, honakoa: «o bien puede decir en la [...]». Azken hitza irakurgaitza zaigu.

[11] Lehen bi lerroak formulaikoak dira. Belateko lapurren bertsoetan (Riezu 1994: 672) ere antzekoak ageri dira: «Gauza bat deklaratzen / Bear det orain asi; / Denbora asko eztuela; / Zer degun ikusi».

[12] Jatorrizkoan ecusi dagoela dirudi. Artolak ere (2001: 498, 501) Olaitzen aurkitutako bertsoetan bitan dakar ecusi, eta aldaera ez da ezezaguna inguruan (Apalauza 2012: 253).

[13] 2. lekukoak ere bertso honen aldaera eman zuen: «Epeitondoa naicela zuc emen diozu. / Musturraren erditic guezurra diozu. / Abazabal bat izandu zara zu; / orain berso berriac argatic dituzu». Epeitondoa iluna zaigu; izan ere, «epestondoa» ere irakur daiteke. Autoreak > eta <s> maiz antzeko irudikatzen ditu, lehenak gainean puntua duela kenduta. Hemen, beraz, puntua ahantzi duela pentsa daiteke, 3. lekukoaren bertsioak argi eta garbi epaitondoa esaten baitu. Mustur aldaera txistukariduna, pace OEH, Mendebaldetik landara, ezaguna da Nafarroako erdialdean, gaztelaniaz bederen.

[14] Cf. OEH epaitondo ‘tocón de madera’ (< ebaki + ondo), arbola ebaki ondoren gelditzen dena. Metaforaren zergatia ulertzea, ordea, ez da erraza. Itzultzaileak ere hitza behar bezala ulertu eta itzuli ote zuen ezin jakin daiteke. Gogoan izan, bestalde, 2. lekukoak epeitondoa edo are epestondoa eman zuela eta ez dela, baitezpada, hitz berbera. Juan Alemanek gaztigatu digunez, ‘temazu’ adiera har dezake hemen.

[15] Hots, ‘omen’.

[16] Jatorrizkoan erdit, oker. Metrikak ere silaba bat falta dela iradokitzen du.

[17] OEHren arabera, propi ez da Ipar euskal herritik kanpo erraz aurki daitekeen aldaera. Haatik, ezaguna da Imotzen eta inguruetan (gaztigua: Juan Aleman).

[18] Hitz hau ondoren gehitu du esku berak, gaineko lerroartean.

[19] Hots, ‘etxejabea’, eta ez maizterra.

[20] Hots, ‘kutxatila’. Dotea, maiz ohe-jantziak eta halakoak baitziren, kutxan gordetzen zen.

[21] Hots, alaba etxe aberatsen batera ezkontzeko asmoa du amak.

[22] Jaunak, segur aski, errejidoreak dira; hau da, Auza eta beste mutilak, aprendiza barne, preso sarrarazi zituztenak. Gogoan izan, Auza kenduta, isuna pagatu ondoren, libre gelditu zirela denak.

[23] Berorika ari zaie Jaunei.

[24] Hitz hau ondoren gehitu du esku berak, gaineko lerroartean.

[25] Hots, ‘iraileko’.

[26] Enkargatu aditzak Nor-Nork saileko adizkiak hartzea ez da ohikoa Udabe aldeko mintzoan. Haatik, bertsolarien moldeetan maiz ageri da formula hori XIX. mendetik bederen, eta erdialdeko mintzoetan (cf. OEH s. v. enkargatu).

[27] Horra beste argudio bat bertsoen egilea aprendiza ez, baina beste norbait dela erakusten duena.

[28] Ez dugu adlatibo forma hau hitz honekin espero Basaburuan (Apalauza 2012: 323). Notario beratarraren ekarpena ote?

[29] Aditz bilakatutako halako adlatiboak ohikoak (izan) dira hizkera guztietan, eta bereziki emankorrak dira behar izan eta nahi izan perifrasiekin (Cf. Mujika 2008).

[30] Haurdun zen neska.

[31] Hitz honen hasierako karakterea ez da ongi irakurtzen, errataren bat duelako. Guk <t> zuzendu dugu, objektu plurala duen adizkia behar delako, eta testuan berean, 7. bertsoan, tut forma laburtua ageri delako.

[32] Hitz hau aurreko lerroaren bukaeran idatzi zen lehenik, eta ezabatu gero, hemen idazteko.

[33] Hots, ‘soberaxe’.

[34] Dorrekoa nor ote zen ez dakigu. Edonola ere, etxe hartan sortu zen 1819an Joakin Mariano Erbiti, bost anaietan gazteena, zeinaren dotrina ibili baitzuen Bonaparte printzeak, euskarazko datuen bila zebilela (Lekaroz 2014). Anaia-arrebak gazterik gelditu baitziren umezurtz eta batzuek etxea utzi behar izan zutenez, ezin jakin hemen aipatzen dena Erbitiren anaiaren bat ote zen, etxeko mutila, ala beste inor.

[35] Haurdun zeuden emakumeek mineraletan aberatsak ziren urak hartzen ohi zituzten. Baliteke, haurdunaldia estali nahiz edo, neska urak edatera herritik kanpo joan izana. 

[36] Itzultzaileak bertso hau gaizki ulertu bide du; «ura urac» sekuentziako lehen hitza ez du kontuan hartu eta, ondorioz, itzulpenean, andregaiari zuzentzen zaio bertsolaria; ez, ordea, euskarazko testuan.

[37] Lerro honetan,   hizkia berezia da. Ematen du izkiriatzailea <p> idazten hasi zela, eta zuzendu gero.

[38] Jatorrizkoan berar.

[39] Jatorrizkoan yoande.

[40] Hots, ‘hautatua’, ‘galanta’.

[41] Hots, ‘lasai’. OEHk dioenez, aldaera dokumentatua dago Nafarroan, ‘tranquilo’ eta ‘ancho, holgado, amplio; flojo, suelto’ adieretan.

[42] Hots, ‘topatu’. Aldaera zabaldua dago Nafarroan, OEHk dioenez.

[43] Basaburuan -te pluralgilea bide dago, baina Larrauna orduko -i ageri da (< -e). Baliteke Udaben biak ezagun izatea (Apalauza 2012: 355).

[44] Salbea Ama Birjinaren omenezko errezua baita, eta Udabeko festak iraileko Ama Birjinaren patroitzapekoak baitira, dudarik ez dago gertakariak herriko festetan izan zirela. Juana Maria Aldatzen kontrako bertsoetan aipatzen den urri hori, beraz, iraila da.

[45] Da idatzi zen, eta gero ezabatu. Segur aski, 6. kopla kopiatzen hasi zen eskribaua, oker. Hitz honen aldaera hau bera, bestalde, dokumentaturik dugu eremuan (Apalauza 2012: 253).

[46] Hitz honetan, -ren bigarren trazu bertikalari ondoko -ren puntua jarri zaio, oker.

[47] Jatorrizkoan gazeza, segur aski. Badirudi -ren lehen trazuan <z> idatzi zuela oker, apika ondoko -k eraginda. Ohar bedi lerro berean ere beste errata bat dagoela. Ikus aurreko oharra.

[48] Adizki hau plurala da, baina itzultzaileak singularrean itzuli du, dama subjektutzat hartuta. Gure ustez, subjektua ez da dama. Beste batzuek, mutilek segur aski, dama topatu dute iturrian, piperropil eske.

[49] Itzultzaileak ez du pasartearen zentzua harrapatu. Nafarroako erdialde eta mendialdean bederen, ohitura zabaldua zen, festa eta dantza egunetan, neskek mutil-taldeei edo gustuko zuten mutilari plazan piperropilak ematea. Leku batzuetan, mutilek ere gustuko neskei banatzen zizkieten. Hemen, baina, badirudi neskak zuzenean eskatu dizkiela piperropilak mutilei (cf. 52. oin-oharra).

[50] Apalauzak (2012: 312) -s instrumentala bildu du Basaburuan.

[51] Gure ustez, hau zioten herriko mutikoek, plazan emakumeei gorte egiten zebiltzala.

[52] Bertso honen zentzua ez da gardena. Ematen du, kasu honetan, mutil batek hura atsegin zuela esanda, neskak berak eskatu eta zatitu zuela piperropila, mutilak berak eskaini aurretik (cf. 49. oin-oharra). Beste aukera bat da mutilari pluraltzat hartzea, eta zioten ‘zien’ dela pentsatzea (cf. Yrizar 1992). Edonola ere, neska ekimen handikoa izatea salatzen dute koplek.

[53] Esaldi hau galderatzat ere jo daiteke.

[54] Hitz honetan izkiriatzaileak duda egin du azken-aurreko karakterean  edo  idatzi. Lehenaren alde egin dugu, besteekiko errima zaintzeko.

[55] Berriz ere, errimak salatzen du gainerako puntuak ere -ia ahoskatzen zirela, -ea idatzi bada ere.

[56] Erdarazko itzulpenari begira, ematen du gaizki-egin izentzat hartu behar dela hemen. Cf. OEH (s. v. gaizki egin ‘Ofensa, acción mala, falta, pecado’).

[57] Haatik, bederatzigarrena da. Azken bertsoan denera hamabi zirela esaten baitzaigu eta hemen ere hamabi baitira, ez dugu uste bertsorik falta den. Segur aski, bertso hau ez dago jatorrian zegokion hurrenkeran.

[58] Ohar bedi bertso honen duzu / dezu txandaketa. Errimak, ziur aski, dezuren alde egiten du, baina duzu da hango hizkeran espero duguna. Hemen dezu formaren prestigioa egon daiteke atzean, bertsoetarako erdialdeko formak hobetsiz, batez ere errimak hori errazten badu.

[59] Hitz hau irakurtzeko zailtasuna izan dugu. Agian «usu» ere irakur daiteke.

[60] Hemen, beste behin, lehen eta hirugarren lerroak batera doaz, baita bigarrena eta laugarrena ere.

[61] Hitz hau irakurgaitza da, eta itzulpena oinarri hartuta eman dugu horrela. Bestalde, erdal itzulpena ikusita, jatorrizkoan heldu den beguira gueigo asi horretan ez falta dela deritzogu, eta hala zuzendu dugu.

[62] Erriman dagoen -ea / -ia txandaketak salatzen du, beste behin, -ia ahoskatzen zutela, baina ez idatzi. Antonia hitzarekin errima egon dadin, honoria eta podoria behar genuke, obia dugun bezala.

[63] Hots, ‘baimena’. Cf. OEH (s. v. podore).

[64] Honek erakusten du bertsolariak idatziz ondu zituela bertsoak. Horrek ez du kentzen, jakina, jendeak buruz ikasi eta ahoz zabaltzean, aldaerak sortzea. Horren erakusgarri da lekuko bakoitzak ez zituela koplak berdin-berdin gogoan, eta badirela aldeak lekukotik lekukora.

[65] Zentzuari eta erdal itzulpenari begira, lerro honetan egokiagoa dirudi bigarren lekukoak emandakoa.

[66] Ez dago garbi zergatik aipatzen den Tolosa. Baliteke formula ihartu bat izatea, bertsoen anonimotasunaren adierazgarri, ala, benetan, Tolosako edo Tolosatik Udaberako bidean den herriren bateko bertsolari baten lana izatea.

[67] Bertso honetan dira / dire txandaketa dugu. Lehenak jira hitzarekin egiten du errima, eta bigarrenak biderekin. Ez ote dugu, berriz ere, jire eta dire ahoskatu behar bertsoak errima bakarra izan dezan?

[68] Nafarroako Errege Artxibo Nagusia (NEAN), Procesos, 343566, 1r.

[69] Juana Frantziska Markos Etxenike 1805eko apirilaren 24an jaio zen Donezteben. Aita Juan Bautista Gaztelukoa zuen, eta ama, Maria Frantziska Perotxena, Doneztebekoa (IEA, Bautizados Santesteban).

[70] NEAN, Procesos, 343566, 97r-97v.

[71] NEAN, Procesos, 343566, 101r-101v.

[72] NEAN, Procesos, 343566, 109r.

[73] NEAN, Procesos, 343566, 113v.

[74] Donezteben jaio zen 1801eko irailaren 2an. Aita, Pedro Jose, Gaztelukoa zuen; ama, Maria Teresa Beristain, Gipuzkoako Itziarkoa (IEA, Bautizados Santesteban).

[75] NEAN, Procesos, 343566, 28v.

[76] NEAN, Procesos, 343566, 29r.

[77] Kausa-errematea Errege Gorteko auzitegiaren lehen sententzia zen, inplikatuak galdekatu eta berehala ematen zena, defentsak lekukoak aurkeztu baino lehen. Kausa-erremateak aurrera egiteko, fiskalak eta akusatuak ontzat eman behar zuten. Batek edo bestek errefusatuz gero, epaiketak aurrera egiten zuen, defentsak aurkeztutako lekukoak galdekatuz, eta galdeketa berriak eginez. Horrek, jakina, epaiketaren kostuak erruz handitzen zituen.

[78] NEAN, Procesos, 343566, 30v.

[79] NEAN, Procesos, 343566, 30v.

[80] NEAN, Not. Lecumberri, Prot. Goyeneche (Atallu, 1818-04-18).

[81] IEA, Bautizados Santesteban.

[82] NEAN, Inventario de los escribanos de Lekunberri 1813-1830. 22973/5.

[83] NEAN, Procesos, 343566, 85r.

[84] Testuak «persona inteligente en la materia» dio.

[85] Manuel Indart legasarra zen. Errege Auzitegietako eskribau postua erosi zuen, baina 25 urte beteak behar ziren kargua hartu ahal izateko. Hala, 1829ko urriaren 10eko agiri batean adinaren eskakizuna barkatzeko eskatu zion erregeordeari, adin hori betetzeko hiru urte eta hamaika hilabete falta zituenean (NEAN, 085170). Hartara, 1826ko otsailean, bertsoak itzuli zituenean, 17 urte zituen.

[86] Guk dakigula, Doneztebe ez da sekula Bertizarana izan. Doneztebe Lerin delako ibarreko burua zen, zeinetatik Sunbilla eta Bertizarana XVII. mendean bereizi baitziren. 1845ean atera ziren, bestalde, Ituren, Zubieta, Elgorriaga, Gaztelu, Donamaria, Urrotz eta Oitz. Bertsoak egin zirenean, beraz, Doneztebeko ibarrekoak ziren oraindik (Fundación Caja Navarra s. d.).

[87] Erakusle hau erdialdeko euskararen lekukotasunetan kausitu dugu. Iztuetak ere hala darabil.

[88] Ongi erdialdeko hizkeretan ere lekukotzen da, eredu literarioan. Iztuetak, esaterako, frankotan darabil bere bertsoetan.

[89] Hots, ‘umorea’ (cf. OEH s. v. gaita).

[90] OEHk izan aditzaren ezan aldaera Gernikan, Bortzirietan, Azpeitian eta Ainhoan lekukotzen dela dio.

[91] Adizki hau Iztueta zaldibiarrak, esaterako, badarabil. Ohar bedi, halere, bertso hauetan bertan zuen ere badela.

[92] Azken lerro hau eta aurreko lerroko azken hitzeko <c> geroagoko idatzaldi batean gehitu dira, jatorrizkoa ezabatuz. Jatorrizkoan «ipiñi(?) du aurdun» irakur daiteke. Gogoan izan Bitorianaren kasuan, duda egin zela epaiketan haurdun egon zen ala ez, eta frankok emakumearen bertutea goraipatu zutela.

[93] Forma hau Larramendiren eta Iztuetaren testuetan dokumentatzen da.

[94] Erdialdeko autore batzuek ere badarabilte forma hau, Larramendik edo Otxoa Arinek kasu. Beste behin, nasai ediren daiteke Iztuetaren lanetan.