Anuntxi Arana. Antropologoa: Sinestea zer den estimua baldin bada, hori badut, erruz
2009-05-22
ASURMENDI, Mikel
“Sinesten dut tradizio zaharreko mitologia altxor bat dela, eskolan irakatsi beharrekoa; baina jadanik programak hain dira beteak...”.
“Zeruan argi bat pasatzen ikusten badut, ez dut pentsatuko Anbotoko Anderea dela; halere, mendian arrats batez eta lainopean irrintziak entzuten baditut, segur beldur izango naiz eta basajaunarekin gogoratuko naiz”.
“Badabil hemen iritzi bat, dogma bat kasik, Euskal mitologiako pertsonaiak kristianismoak egin dituela gaizto; alegia, lehen onak zirela eta Elizak deabrutu dituela. Hori ez dela oso sinesgarria erakutsi nahi izan dut, izaki horien naturan dela aldi berean onak eta txarrak izatea, edo noiz-nola”.
“Emakume batek ez du askatasunik ‘maskulino’ deitzen diren jarrerak bereganatzeko, eta are gutxiago gizon batek jarrera ‘femininoak’ bere egiteko. Esan nahi baita ‘maskulinitatea’ hobetsia dela jende gisa errespetatua izateko. ‘Bigarren sexu’ bat bada orain ere”.
Nola gogoratzeen duzu 50-60 urteetako Aiara eta Luiaondo? Zer eman zizun bizitzako aldi hark? Zer azpimarratuko zenuke?
Luiaondo herri oso txikia zen orduan, lukainka bat bezala, haran luze estu bat eta hartan hiru marra: Nerbioi ibaia, errebidea eta treina (Bilbotik Urduñarako).
Hango paisaia nekazaritzakoa zen, baina jende askok, etxaldeko laborantza utzi gabe, industrian lan egiten zuen, Laudion batez ere. Eta Bilborekin ere komunikazio ona baitzen, garai hark bazituen baserriko xarma eta garapen giroa “bistan da, haurtzaroko leku eta garaiak idealizaturik gogoratu ohi ditugu”. Dena den, halako egoera une batekoa baizik ez zen eta ezin zuen iraun; akabo nekazaritzarena, orain lo egiteko herria da Luiaondo.
Zer eman zidan? Gure mendi txikiek eskaintzen duten natura eskuratua, herriko jendea, eskola publikoa... Hobe herri euskalduna izan balitz, baina beno, erdaraz ari baginen ere, bertako hizkerako euskal hitz asko ikasi ditugu.
Nola iritsi zinen mitologiara? Familiak edo inguruak eraginda, akaso?
Gure etxean ez ziren sobera aipatzen kondaira zaharrak. Alta, hari hurbil bada Lekubatxe deitzen den oxin bat, estua eta oso sakona, fondorik gabea, omen; han laminak, “brujas”, egoten ei ziren lelo bat kantatzen, orrazi bat zela-eta. Oxin horretan batek baino gehiago ikasi dugu igerika, eta ez pentsa, zirrara zerbait egiten zigun oinen azpian leize bat genuela sumatzeak; egiazko arazoa zen ordurako aski zikina zetorrela Nerbioiko ura. Bestela, laminen kontuak aipatu ere ez orduan. Askoz geroago, gure aitaginarrebak ekarri zizkigun Azkueren eta Barandiaranen bilduma batzuk, eta orduan hasi nintzen euskal mitologia ezagutzen. Gero, ikasketetako programan Erdi Aroko frantses literatura eta hizkuntza baziren eta testu zaharrak irakurri behar genituen, Marie de France, Chrétien de Troyes eta abar. Mitoetarik asko badu literatura horrek. Adibidez, Le chevalier de la Charrette eleberriko pasai batek kontatzen du nola Lancelot-ek iturri batean aurkitu zuen Guenièvre erreginak han utzia zuen urre eta bolizko orrazia, ile batzuekin: zaldun maiteminduaren txoramenaz gainetik, ageri da Guenièvre lamia bat dela. Uste dut orduan ohartu nintzela kondaira horiek, eta oro har herri mitologiak, bazutela hedapen handiagoa, neurri sakonagoa. Eta diploma bat bururatzeko iker lan bat egin behar izan nuenean, Bidarraiko Harpeko Saindua hautatu nuen; Joxemartin Apalategiri esker argitaratu zen, berak zuzentzen zuen antropologia sailean.
Orozkoko kondairak ageri dira zure lanetan. Zer da zuretzat Orozko?
Orozko Luiaondoko auzo-herri euskalduna da, eta “sorgintegi” fama zuen. Iparraldeko Bidarrain eta Mendiben galdeketak egin ondoan, berezkoa zen sorterrira hurbiltzea eta guk galdua genuen tradizioa ezagutzea; hango euskalkia ere ikasteko parada zen... eta zailtasun iturri handia, bide batez. Lanak eman zizkidan, baina, okerrak oker, balio izan zuela uste dut.
Azaldu iezaguzu kondairen eta sinesmenen berri eman dizute pertsonak horiek? Euren emana eta izaera...
Orozkoko berriemaileak sinesteari oso hurbil ziren eta, sinestunak ez zirenean ere, ageri zen esaten zituzten kondairak bizituak bezala sentitzen zituztela: xehetasunak ematen zituzten, nori jazo zitzaion, noiz, nork ikusia zuen... Eta gero beren iritzia ematen zuten, haien ustez zein diren egiazko gertaerak, zein gezurrak...
Denak dira baserri giroan sortuak eta haziak, eta batzuk industrian lan eginak gero. Bi aroen artean bizitu dira, zinezko sinesmena zutenen haurrak edo bilobak dira, baina aldaketa bortitzak ikusi eta jasan dituzte, eta sentimendu kontrajarriak dituzte. Osterantzean, ez dira denak berdinak: batzuek sinestea badute, beste batzuek antzinako denboren nostalgia, eta badira guztiz eszeptikoak ere.
Mintzatzeko maneran ere, batzuk ahoskera garbikoak dira eta besteak, niretzat behintzat, ulertezinak; haien etxeko gazteei laguntza eskatu behar izan nien transkripzioa egiteko, eta halarik ere ez genituen misterio guztiak zulatu.
Beti ere, denek oso harrera ona egin zidaten beren etxean. Eder zitzaien zaharren kondairak gogoratzea; eta niri zer esanik ez: oraindik ere eskerrak bihurtu behar dizkiet.
Urigoitiko andre batek auzoari 1995ean kontatu zion Anbotoko Anderea ikusi zuela, idatzi duzu azken liburuan. Oraintsuko gauzak dira, beraz.
Beno, joan den mendekoak direla esan behar dugu orain. Urigoitiko andre hori zaharra zen orduan. Pertsona horiek etxalde batean jaio eta hazi ziren, argi indarrik ez zeukaten, ez irratirik eta are gutxiago telebistarik. Eskolan ere ez luzaz ibiliak, ahozko tradizioa zen haientzat jakintza iturri nagusia; eta batzuek jakintza hori atxiki dute beren bizi osoan, zorionez guretzat. Ez dut uste orain holakorik badenik, horretarako baldintzarik ez baita.
Garai bertsuan, diozunez, Laudioko emakume bati entzun nion “nik sorginetan Jainkoarengan baino sineste handiago dut, sorginak ikusi ditudalako eta Jainkoa behin ere ez”. Zu sinestuna al zara? Nolakoa?
Sinestea zer den. Estimua baldin bada, hori badut, erruz. Eta sinesten dut tradizio zaharreko mitologia altxor bat dela, eskolan irakatsi beharrekoa; baina jadanik programak hain dira beteak...
Horiek hola, zeruan argi bat pasatzen ikusten badut, ez dut pentsatuko Anbotoko Anderea dela; halere, mendian arrats batez eta lainopean irrintziak entzuten baditut, segur beldur izango naiz eta basajaunarekin gogoratuko naiz –kronologia horretan, lehen beldurra–; baina biharamunean horretaz barre egingo dut. Egoerak badu eragina sinestean, baina gure inguruan indarrean diren ideiek manatzen dute biharamuneko iritzia.
Euskal mitologiaz. Jentilak eta Kristauak.
Euskal Mitologiaz. Jentilak eta Kristauak liburuaren harian. Mitologia eta erlijioa hizpide orain. Mitologia zer den erantzun diguzu lehenago, zer da Erlijioa zuretzat?
Niretzat mitologia gauza ezin interesgarriagoa eta ederragoa da. Definizio aldera joz, mitologia “mitoen bilduma” erligio baten parte garrantzitsua da, erligio guztiek dituzten kondaira sakratuak, sinesteen sostengua, erritoen justifikazioa... Eta horrez gain, mundua eta errealitatea pentsatzeko tresna ere badela.
Erligioa zabalagoa da, jende talde baten mitologia, sinesteak, erritoak hartzen ditu. Surik gabeko kerik ez den bezala, erligiorik gabeko mitologiarik ez dela ondorioztatu behar genuke. Guk, “euskal mitologia” esaten dugunean, “euskal erligioa” esan behar genuke. Baina “erligio” hitzaren monopolioa, gurean, kristianismoak izan du. Orain “erligio handiak” ere hartzen dira kontuan, hiru monoteistak, bereziki. Txikiei, erligio animistei eta, erdeinuz begiratu ohi zaie, eta Europako sineste eta errito animistei “superstizio” deitzen diete batzuek. Ikertzen hasi zirenean “folklore” ziren, batere zentzu peioratiborik gabe (hor ditugu Cuadernos de Eusko-folklore, Barandiaranek sortuak). Orain, haienganako interesak iraun duenean, “mitologia” deitzen diegu, maila bat gorago, Grezia eta Erromaren heinekoan nonbait. Agian XXI. mendean “erligio” deituko zaie.
Sinkretismoak landu dituzu bereziki: jentilak eta kristauak. Zer ondorio atera duzu?
Ondorio bat baino gehiago. Hasteko, euskal mitologia guk ezagutu duguneko, jadanik beste mitologia “erligio” baten ondoan bizitua zela aspaldian, eta ezin dezakegula jakin nolakoa zen lehenago. Konparazioak egin daitezke eta ondorio batzuk atera, baina estrapolazio guztiak ez dira zilegiak, eta ez dakigu oraingo izaki mitikoek antza dutenez prehistoriakoekin.
Badabil hemen iritzi bat, dogma bat kasik, Euskal mitologiako pertsonaiak kristianismoak egin dituela gaizto; alegia, lehen onak zirela eta Elizak deabrutu dituela. Hori ez dela oso sinesgarria erakutsi nahi izan dut, izaki horien naturan dela aldi berean onak eta txarrak izatea, edo noiz-nola. Eta hainbesterako indarra du bikoiztasun horrek, non kristianismoko pertsonaiak ere (deabrua eta Ama Birgina) gaizto-gaiztoa eta on-ona izatetik bikoitzak izatera pasatu baitira euskal mitologiako kondairetan –Europako askotan ere bai, jakina–.
Ipar Euskal Herrira etorrita. Asko aztertu eta arakatu duzu bertan. Badago bereiztetik Iparraldeko sinestun eta Hegoaldekoen artean? Edo bateko eta besteko munduen artean?
Herri batzuetan tradizio eta sinesmen zaharrek besteetan baino luzeago iraun dute, baina marrak ez du Iparralde-Hegoalde banatzen. Bietan prozesua oso antzekoa izan da, eta berriemaile gutiz gehienek ondo dakite tradizio zaharrak ez duela segidarik, bizimodu bati lotua zela eta harekin batera joan dela.
Sinestea eta transmisioa. “1998ko beilan ez zen jende anitz Salbatoren” dio argazki oin batek zure azken liburuan. Kontatu iezaguzu zer diren beilak?
Beilak dira ermita batean urtean behin egiten diren ospakizunak, erromeriak. Iparraldean aipatu dizkidatenak aski serioak dira, eta berriemaile batzuek gaitzesten dute dibertitzera joatea. Baina lehenago giro alaiagoa zen, musika eta; borroka ere nahikotxo: beiletan herri desberdinetako mutilak biltzen ziren eta laster hasten omen ziren desafioka.
Iparraldean beila ezagunak badira: Iholdiko San Bladi, Iruriko Maidalena, Mendibeko Salbatore... Eta ospetsuenak Orreagakoa eta Lourdes-ekoa, haietan jende asko ibiltzen da. Salbatoreko Saindia aipatzen dut nik, aski paganoa delako, sinkretismo mota baten adibide ona. Beharbada horregatik, jende gutxi biltzen du orain; eta zaharrek gogoratzen dute joan den mendearen erditsuan beila egunean dena mando eta asto, bel-beltza egoten zela hango zelaia.
Erritoak badu segidarik? Inguru sozialak zer iritzi edo uste du ekimen horietaz?
Entzun dut apez moderno batek beila bat kendu nahi izan zuela eta norbaitek gaztigatu ziola, urte horretan ekaitza eta babazuza egiten bazuen, herritarrek apezari leporatuko ziotela, ez zuelako beila egin. Orain, sineste zahar batzuek irauten dute sineste kristauekin bat datozenean, bestela ez dut uste. Gero badira sineste ez kristau modernoak, New Age tipokoak, magnetismoa eta holakoak; telefonoko urtekariko orrialde horietan badituzu aztien errubrikak (voyance)...
Deabrutzea/santutzea. Gezurra/egia. Eliztarrak eta apezak, erlatibismoa eta eszeptizismoa... Nola ikusten duzu jendartea aipatu ditugun adiera hauen aitzinean? Noiz arte sinetsi? Zertarako sinetsi?
Jendeek, komunzki, gure inguruaren arabera sinesten dugu, harekin ados, eta sozialki onartuak diren ikusbideak jotzen ditugu zuzentzat, errespetatzen ditugun autoritateek aldarrikatzen dituztenak; ez dira sinestetzat hartzen, begi-bistako egiatzat baizik. Oraingo bilakaera haztatzeko ez dut distantzia aski, aldaketak arin gertatzen dira, antza. Industria aurreko jendarteko sinesteak egonkorragoak ziren.
Zure izaera osatzen duten beste aldeak hizpide hartu nahi dugu. Feminista zara. Zergatik feminista?
Sexuen arteko berdintasuna ez deno, berezkoa da horren alde lan egitea, ez?
Nola baloratzen duzu uneon feminismoak azken hamarkadetan egindako lana?
Feminismoak loratze handia izan zuen XX. mendeko 70garrenetan eta, hari esker, lege aldetiko berdintasuna lortu da. Mendebaldean Elizak bakarrik ukatzen du orain berdintasunaren printzipioa, ez du emazte apezik onartzen, eta kario ordaintzen du, apez eskasia larrian dago. Merezi! Legezko berdintasuna dela eta, emakume askok uste dute zinez askatasun osoa badutela, ez dela gehiago injustiziarik eta feminismoak ez duela izateko arrazoirik. Horretatik oraingo desmobilizazioa. Alta, ernatzeko beharra bada, praktika ez baitator legearekin bat. Emazteen menpekotasuna arlo guztietan bada. Soldatetan, gizonek baino %28 gutxiago irabazten dute emazteek, lan berdina egiten dutenean. Eta bortizkeriak ez du etenik.
Pentsa zer den gero egoera legeak berak desberdinkeria aldarrikatzen duen erresumetan.
“Humanidadea gizonaren parametroarekin neurtzen da” esan zenuen 1996an elkarrizketa batean. Aldatu al dira parametro horiek handik hona? Zein neurrian? Zer aldatu da? Aldatu bada?
Agian zerbait aitzinatu gara, gero eta emazte gehiago bada bizi publikoan, enpresetan, politikan. Esperotzako da errealitate horrek eragina baduela pentsatzeko parametroetan eta baietz, aldaketa izan dela, egiazko berdintasunetik oso urrun bagaude ere.
Arlo sinbolikoa izaten da bunkerra eta hor generoaren araberako irizpideak dira nagusi: emakume batek ez du askatasunik “maskulino” deitzen diren jarrerak bereganatzeko, eta are gutxiago gizon batek jarrera “femininoak” bere egiteko. Esan nahi baita “maskulinitatea” hobetsia dela jende gisa errespetatua izateko. “Bigarren sexu” bat bada orain ere.
Hitzen erabileran gizonezkoen agintea kritikatu duzu eta zure ekarpenak edota gomendioak egin dituzu. Aldatu al da joera?
Arlo sinbolikokoa da hizkuntza eta handiak dira hor erresistentziak. Frantsesez, gerlatxoak ikusi ditugu profesionalen izenak feminizatzeko orduan. Orain entzuten da “une avocate”, baina ez dute denek onartzen. Espainolez arazo gutxiago izan da. Eta euskaraz, genero gramatikalik ez dugunez, “Kukurruku, nor gira gu!” denok harro. Bitartean, pertsona izendatzeko, “giza” proposatzen digute erakundeek. Horren ordez, Iparraldetik, “jende” proposatu genuen: “jendartea”, “jendaki”, “jendetasuna”... Hemengo esamoldea ere baita hori, hedabide anitzek erabiltzen dute salbu adin eta aginte maila batetik gora. Hegoaldean ezker abertzalearen inguruko batzuek eta feministek hobesten dute terminologia hori.
Amatasuna eta lana uztartzea izan da emakumeen zeregin berri bat. Beti izan dela pentsu dut, gaurko sozietate produktiboaz ari naiz. ARGIAko Larrun gehigarrian emakumearen dilema agertu dute: Enpresan fama ala etxean ama. Zer diozu zuk? Emakumearen aukerak, aukera behartuak al dira?
Amatasuna dela eta, bada errebindikazio bat oso zentzuduna: haur bat sortzen denean, oporrak amari eta aitari eman behar zaizkio, bakoitzari bereak; ez sekula denak pakete batean, bestela amak aitarenak hartzeko joera bada, eta orduan zulo berean gaude. Hori hastapena baizik ez da, baina hastapen ona, gero ere, haurraren heziketan, askoz motibatuagoak eta ikasiagoak izango dira beren haur txikiaz arduratu diren aitak.
Berdintasunaren alorrean, agintariek behar dute ororen onura bultzatu, eta ez partikularren esku utzi. Ekologian bezala da: ez du balio argudiatzea jendeak autoz ibiltzea maite duela-eta autopistak biderkatu eta zabaldu behar direla; alderantziz, garraio publiko onak eskaini behar dituzte agintariek, eta indibidualak arautu. Legeak ezartzen duen sexu berdintasuna betetzeko bideak segurtatu behar dituzte gobernatzen gaituztenek. Anuntxi Arana (Luiaondo, 1947) Anuntxi Arana Luiaondon (Aiara) sortua da 1947an. Angelun (Lapurdi) bizi da. Euskal mitologiaz egin du doktorego tesia 1996an, euskaraz: Orozko haraneko kondaira mitikoak, EHU-k argitaratua. Bestalde Iparraldeko sinesmenak eta ipuinak ikertu ditu, hala nola Bidarraiko Harpeko Saindua liburuan eta Cerquand-en Ipar Euskal Herriko legenda eta ipuinak edizioan (1986). 2000. urtean Mito hurbilak publikatu zuen eta 2004an Mitoen bilakatzea Gatuzain argitaletxearen eskutik. 2008an Euskal mitologiaz: jentilak eta kristauak, Elkar argitaletxean.
