José María de Orbe Klingenberg. Zinemagilea: Kezkak dituen zinemagileak bide luzea du burutzeko. Artea bukaezina da
2010-09-17
SALABERRIA, Urkiri
BELAXE. ITZULPEN ZERBITZUA
Argazkia: Eddie Saeta.
Zure aurreko filmean, La línea recta, protagonistak oraina soilik adierazten zigun. Ondo baderitzozu, ekin diezaiogun elkarrizketari horrela, orainaz hitz eginez. Nola hartu duzu Urrezko Kontxarako proposamena?
Norberaren lanari egindako aintzatespen guztiak eskertzekoak dira, baina nik ez dut pelikularik egiten sariak irabazteko. Sariak, kultura-jarduerei baino areago, kirol-jarduerei dagozkie.
Zergatik egiten dituzu pelikulak?
Egiteko premia sentitzen dudalako, eta indar guztiak jartzen ditut ahalegin horretan.
Sariak kirol-jarduerei dagozkiela diozu. Ez duzu uste “kirolean, bizitzan bezala, garrantzitsuena parte hartzea” dela?
Courbertain baroiaren hitz horiek oso sarkastikoak dira gaur egun. Nire iritzian, norberak uste badu zerbait egiteko gaitasuna duela, horixe egin behar du.
Nahitaezko galdera. Publizitateak new lifestyle bat finkatzen du ala bizimodua da publizitatearen inspirazio-iturria?
Publizitateak, salbuespenak salbuespen, ez du ezer asmatzen. Sortzen ari diren edo dagoeneko finkatuta dauden modekin bat egiten du. Printzipioz, iragarleei ez zaie arriskurik hartzea gustatzen. Kapitala kontserbadorea da beti. Arriskua hartzen dute galtzeko ezer ez daukanak eta bokazioa duenak, egiten duena saihestezina dela uste duenak. Iragarleek ez dute bokaziorik. Behar dutelako inbertitzen dute publizitatean.
Antzeko euskarria eta teknikak erabilita, zer ezberdintasun dago hizkuntza zinematografikoaren eta komertzialaren artean?
Hizkuntza ezberdinak dira eta helburu ezberdinak dituzte. Iragarki baten helburua produktu bat saltzea da; pelikula bat, berriz, ondo pasatzeko ikuskizuna izan daiteke edo, bestela, helburu handiagoak izan ditzake.
Zer helburu?
Artearen eginkizunak gauzen esentzia ezkutua aurkitzea, ikusleari harridura sorrarazi eta ohiturak haustea, ziurtasunak zalantzan jartzea... eta abar dira. Kezkak dituen zinemagile batek bide luzea du egiteko. Artea agortezina da.
Bada iragarki luzetzat har daitekeen pelikularik eta pelikula laburtzat har daitekeen iragarkirik?
Badira iragarkiak baino lotsagabeagoak diren pelikula komertzialak eta pelikula asko baino sormen handiagoa duten iragarkiak.
Film laburrak pelikularen eta iragarkiaren arteko trantsizio-espazioak dira?
Ez. Nik egiten ditudan pelikula esperimentalek berezko xedea dute. Hizkuntza propioa dute, beste formatu batzuetan ez bezalakoa.
Argazkia: Eddie Saeta.
Norentzat da zinema? Zuzendariaren adierazpidea da ala ikusleak bere emozioak isolatuta ikus ditzakeen ispilua?
Zinema maite duenarentzat da. Pelikula bat estreinatzen denean, dagoeneko ikuslearena da. Lehenago, zuzendariarena.
Pelikula “norena den” diozu. Pelikulen iragarkiak ikusten ditugunean “pelikula hau ...-rena da” eta antzeko mezuak agertzen zaizkigu. Baina norena da pelikula benetan?
Zinema lan piramidala da, talde-lana. Guztiek lan egiten dute zuzendariaren ideiak aurrera ateratzeko. Ezin da bestela izan. Horregatik da hain garrantzitsua zuzendariaren figura, eta horrexegatik zuzendariok apal jokatu behar dugu, gure pelikulak egin ahal izateko pertsona batzuek beren talentua beste baten zerbitzuan jarri behar dutelako.
Oteizak esan zuen artea “gai bat egitura batekin” dela. Zinea gai da edozein gai egituratzeko? Edo, bestela esanda, zinema artea da?
Pelikula batek “egitura eta xehetasunak” dituela esan genezake. Zinema artea da, baina horrek ez du esan nahi pelikula guztiak artistikoak direnik. Betelaneko pelikula gehiegi daude, industria ekoizleari artea bost axola zaiolako eta, beraz, industria horrek artistengandik ihes egiten du, izurritea balute bezala.
Zertaz ari zara?
Hollywoodez ari nahiz, noski, baina baita Hollywood imitatu nahi duten beste industria txikiago batzuez ere, Espainiako industriaz, kasu.
Baina, ez al da europar zinemaren ezaugarria oso komertzialak ez diren hizkuntza intimoak bilatzea?
Oso komertziala ez den zinema intimista ez da Europaren ondarea. Egile-zinema egiten da AEBn, Asian, Hegoamerikan eta abarretan. Arazoa da zinema hori ez dela Espainiako pantailetara iristen. Hona iristen da estatubatuar zinema komertziala eta europar zinema, eta azken horretatik, pelikula batzuk soilik dira autore-zinemakoak. Horregatik esan ohi da europar zinema pertsonalagoa dela. Nik gomendatuko nizuke estatubatuar autore batzuk ikustea, hala nola Jonas Mekas, James Benning, Thom Andersen... edo Ekialdekoak, esaterako How Hsiao Hsien, Apitchapong Wherasekatul, Naomi Kawasse... eta ikusiko duzu europar zinema, kasu askotan, oso urrun dagoela autore horiengandik originaltasunaren, konpromisoaren, talentuaren eta ausardiaren aldetik.
Industria eta zinema terminoak bateraezinak ote dira?
Ez ezinbestean. Arazoa hau da: industriak zinemaren difusio-kanal guztiak bereganatzen ditu, eta, horrela, hizkuntza hegemoniko, inpertsonal eta atzeratua inposatu nahi du. Espainian eta munduan egiten ari diren funtsezko obra asko ezin ditu ikusi publikoak. Hori herritarren askatasunari egindako murrizketa galanta da. Eta egoera hori estatuak zinemarekiko egiten duen politikarekin oso kontraesankorra iruditzen zait, kultura-produkzioa delakoan diruz laguntzen baitu. Zertarako finantzatzen duzu gero ezin baduzu haren bideragarritasuna bermatu? Ez dakit organismo ofizialak ez ote diren beste interes batzuen aurrean makurtu...
Zine independenteaz, komertzialaz, esperimentalaz... hitz egiten da. Zinema sailkatzeko iradokizunik?
Niretzat bi zinema mota daude: batean, zuzendaria “zinemaz baliatzen da”; bestean, zuzendariak “zinemari balioa ematen dio”.
Eta zuk, jakina, zeure pelikulak bigarren talde horretan sartuko zenituzke... Mintza gaitezen Urrezko Kontxa irabazteko hautagai bihurtu zaituen pelikulaz. “Aita” euskal zinema, katalana, espainiarra, europarra da? Ala Orberen zinema da, besterik gabe?
“Aita” euskal zinema, katalana eta espainiarra da. Batez ere euskal zinema da, Euskal Herrian errodatuta dagoelako eta, horrez gain, euskalduntasunaren nolabaiteko esentzia bilatzen duelako. Gainera, gaztelaniaz eta euskaraz dago.
Nola sortu zitzaizun pelikula hau errodatzeko ideia?
Nik esan ohi dut Murgia dorretxeari bizitza pixka bat itzultzeko dela, baina sakonean, nire haurtzarora itzultzeko da, nire haurtzaroko begirada berreskuratzeko.
“Aita” filmaren fotograma bat.
Agertzen diren protagonistak fikzioaren eta errealitatearen arteko mugan kokatzen dira, hau da, ez dakigu non dagoen pertsonaiaren eta pertsonaren arteko muga. Esan genezake errealitateak fikzioa gainditzen duela? Baina, bestalde, ez da fikzio asko erabili behar pelikula batek errealitatearen antza hartzeko?
Egia da. Errealitateak, berez, ez du ezer esan nahi pelikulan. Errealitatea gainditzeko ezinbestekoa da nolabaiteko abstrakziora iristea. Abstrakzioak zinema hesitu duen naturalismotik irteteko aukera ematen dio zinemagileari.
Lan hori aipatu diguzun esentzia bilatzeko bide zuzena da? Euskalduntasunaren esentziaren aztarnarik aurkitu duzu?
Pelikularen eginkizuna ikusleari bidaiaraztea da, eta ez erantzunak edo ziurtasunak ematea. Nik ez dut erantzunik bilatzen pelikula bat errodatzen dudanean; aitzitik, batzuetan galdera gehiago aurkitzen ditut. Euskalduntasunaren esentzia harrapaezina da, denbora mugagabe batean hasitako galdera pilo batez osatua da eta, hain zuzen ere galdera horiek erantzunik aurkitu gabe hain denbora luzea eramateagatik, misteriotsuago bihurtzen dute. Euskalduntasuna zedarritu nahi izatea mugatzea da eta, hortaz, hiltzea. Euskalduntasuna hegaz dabil denboran zehar eta belaunaldiz belaunaldi transmititzen da, halako kutsu mitiko batez. Utz dezagun hor, etorkizuneko belaunaldietan iraun dezan.
“Azpititulurik” behar da obra horretarako?
Euskaldun ez direnei elkarrizketa batzuk ulertzea errazteko azpitituluak daude. Baina “Aita” inolako azpititulurik gabe ikus daiteke. Entzuteko baino areago, ikusteko obra da. Soinuak, testurak edo pertsonaiak mugitzeko moduak axola zaizkit batez ere. Motelek ez dute “Aita” preziatuko, nahi beste azpititulu jarri arren.
Noiz edo nola eman zenuen pelikula bukatutzat? Edo, bestela esanda, pelikulak bukatu ala eten egiten dira?
Pelikulak gelditu egiten dira une jakin batean, beste denbora batzuk konkistatzeko. Behin urrats hori emanda, hobe da horretan uztea. Denborak utziko ditu dagokien lekuan.
Mintza gaitezen zure haurtzaroari buruz, zer usain, zer zapore, zer sentsazio gordetzen dituzu? Zure gurasoak, anai-arrebak... Nola igarotzen zenituzten neguko arratsaldeak? Zer oroitzapen dituzu udako oporrez?
Nik neguak Donostian eta udak Astigarragan igarotzen nituen. Udetatik landaren eta belar lehorraren usain bizia gordetzen dut. Euskararen sonoritatea ere gordetzen dut, hain itxia eta misteriotsua. Herriko jendearen euskarak antzinako zerbait ekartzen zidan gogora; oraingoak, berriz, “globalizatuagoa” iruditzen zait. Gogoan dut nire aitonarentzat lan egiten zuen gizon bat. Inazio Soldadua zuen izena, eta ez zuen hitzik ere egiten gaztelaniaz. Astigarragako John Wayneren modukoa zen, gizon sendoa, oso arkaikoa eta duintasun handikoa. Gustura filmatuko nuen.
Agian horregatik erabaki zenuen Murgia etxean errodatzea, Astigarragan? Orduko denbora-espazio hartatik ezer berregitea lortu duzu beste dimentsio batean?
Nietzschek esan zuenez, “etorkizuna eraikitzen duenak besterik ez du iragana epaitzeko eskubidea”. Murgian errodatzea, niretzat, etorkizuna eraikitzea izan zen, eta ez iraganera begiratzea. Iragana nire filmean egon arren, presentzia hori mitikoa da, ia esango nuke poetikoa dela. Etxeak pertsonaia gisa egiten duen barne-bidaiaren ondorioa da, ez iraganera itzultzeko saiakera. Nik galdetzen dut: espazioak intenporalak ote dira? Ez. Espazioak denborazkoak dira. Hori oso argi ikusten da “Aita” filmean.
Zergatik erabaki zenuen zineman jardutea?
Nire ustez, konbentzionalismo burgesetatik urrun bizi nahi nuelako erabaki nuen zineman jardutea.
Zer konbentzionalismoz ari zara? iragarkietan saltzen diren horietaz, agian?
Konbentzionalismorik kontserbadoreenez ari naiz, hala nola segurtasunaz, kontsumismoaz, itxurarekiko gurtzaz eta abarrez.
Iragarkiek topiko burgesak era interesatuan, zuzenean eta tranparik gabe saltzen dituzte, mundu guztiak baitaki iragarki baten helburua produktua saltzea dela. Nik beldur handiagoa diet beste mezu batzuei, hain zuzen ere pantaila batzuetatik, publiko zein pribatuetatik, handi nahiz txikietatik, informazio-saio, diskurtso desinteresatu edo entretenitzeko ikuskizunen itxurarekin saltzen dizkiguten mezuei. Horiek dira arriskutsuenak. Ana Maria Moix poetak esandakoa aipatuko dizut, harira datorrela uste baitut: “Baldarrak gara. Bizi garen gizarteak etengabe manipulatzen gaitu, gure izaera espontaneoa, gauzak ikusteko benetako moduari dagokiona, hondatu egiten du. Benetan garena, izatera behartzen gaituztena eta garela uste duguna oso urrun daude elkarrengandik”.
“Aita” filmaren ekoizlea den Luis Miñarrorekin.
Argazkia: Eddie Saeta.
Herritartasuna, nazionalitatea, identitatea, sustraia, kultura... Nola definituko zenuke bilatzen duzun euskalduntasuna? Hizkuntza? Historia? Egiteko moduak?
Esan dizut lehen “euskalduntasuna” harrapaezina dela. Dena dela, “euskalduntasuna”, funtsean, alde humanista da niretzat, kultura bat, hizkuntza bat eta kosmobisio bat, munduan eta mendebaldean egoteko modu bat. Antzina, euskalduntasunak inkonformismoa adierazten zuen, ziur aski identitatea, duintasuna, harrotasuna... galtzeko beldurrez. Gaur egun, “euskalduntasuna” tentsio politikoen eraginpean dago, iraganeko zirkunstantzia batzuen ondorioz. Garrantzitsuena, hau da, testuinguru guztiz aurkako eta globalizatzaile batean hizkuntzari eustea, lortuta dago. Gainerakoa mundu ez-materialari dagokiola uste dut, hortaz, oso zaila da zehazten.
Euskara zaintzeaz ari zara...
Funtsezkoa da ulertzea hizkuntza herri baten kultura-ondarea dela, eta ez politikariena. Nik gaztelaniaz eta euskaraz errodatu dut egoera bat, nire ustez normala dena, islatu nahi izan dudalako. Gauzak desakralizatu, liskar interesatuak saihestu eta oraina erabateko normaltasunez bizi behar da.
Hizkuntzak munduarekin harremanak izateko modua baldintzatzen duela uste duzu?
Erabat. Hizkuntza identitate-seinalea da eta, aldi berean, gizarteratzeko tresna. Mundu globalizatu batean oso garrantzitsua da identitateak zaintzea eta, gurea bezalako gizarte elebidun batean, funtsezkoa da hizkuntzen eginkizun gizarteratzaileari eustea. Hizkuntzak elkartzeko daude, ez bereizteko.
Zerk mugiarazten zaitu, zerk eragiten dizu egunero esnatzerakoan begiak zabaldu eta jaiki nahi izatea?
Nire ustez egiteko gai naizena egiten dut, ahal dudan modurik onenean.
Zer gomendatuko zenieke zinemagintzan jardun nahi duten gazteei?
Pelikula asko ikustea, haien bideo-kameraz lehenbailehen errodatzen hastea, moda komertzialei eragiten ez uztea, eta, batez ere, beren buruarekin leial izatea.
Etorkizunari begira zer nahi duzu?
Munduan bakea izatea eta haurren aurkako tratu txarrak bukatzea. Ikusten duzunez, nahiko utopikoa naiz.
Aizu, zeure aitari “aita” deitzen zenion?
Ez. Nire aitak aitatxo deitzen zion nire aitonari, eta nik aitona deitzen nion. Nik zortzi urte nituela hil zen aita. Uda horretan, nik baserri batera joan behar nuen euskaraz ikastera. Zoritxarrez, nire aitaren heriotzak zapuztu egin zuen plana. José María de Orbe Klingenberg (Donostia, 1958) Gidoigile eta zuzendaria da. Donostian jaio zen, 1958an. Zenbait filmetan lagunduz eta S-8 eta 16 milimetroko film laburrak eginez hasi zen zinemagintzan. 1982an, Carlos Pérez-Ferrek zuzendutako Héctor film luzearen ekoizlekide izan zen, Ovidi Montllor protagonista zela. Berlineko jaialdirako (Berlinale 82) aukeratu eta nazioarteko zenbait sari lortu zituen pelikula hark. 1984an, Full Bright beka lortu zuen Los Angeleseko American Film Instituten (AFI) zinemagintza ikasteko, zuzendaritza espezialitatean. Eskola horretan sartu zen lehen espainiarra izan zen. 1986an, Espainiara itzuli eta publizitaterako iragarkiak egiten hasi zen. Horiei esker, nazioarteko sariak lortu zituen Cannesen, New Yorken, Donostian, FIAPen... Aldi berean gidoiak idazten zituen, baita “De Chillida a Hokusai, creación de una obra” proiektu dokumentala ere. 2000an, Jaime Rosales ezagutu zuen. Zinemari buruzko antzeko ikuspegia zutela eta, FRESDEVAL FILMS ekoiztetxea sortu zuten, María José Díez Álavarezekin batera, beren zine-proiektuak ekoizteko xedez, zine independenteari buruzko irizpide berritzaileak oinarri hartuta. Hala, 2006an, José María Orbek fikziozko lehen film luzea zuzendu zuen, “La línea recta” izenekoa, Daniel Vázquez Villamediana kritikari eta gidoigilearekin elkarlanean idatzia.
