Jean Haritschelhar. Euskaltzaina: Euskarak diplomatikoak behar ditu
2008-06-27
VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA, Josemari
Jean Haritschelhar baigorriarra ezaguna da euskaldunen artean, euskararen inguruan urte luzez eraman duen ahalegin aberatsarengatik. Horrek ahalbidetu zion Euskaltzaindiaren buru izendatua izatea, eta maisutasun bikainez erakutsi zuen euskarak goi mailako ikerlari eta zientzialariez gain diplomatikoak ere behar dituela, hizkuntza bizi gisa aurrera egingo badu. Gizon polifazetikoa da Haritschelhar, eta lehen lerrotik segitu du azken berrogeita hamar urteotan gure gizarteak, Bidasoaz bi aldeetan, izan duen bilakaera.
Liburu bat izan genuen aspaldi euskaldun askok gure mahai gainean irakurgai: Etre Basque (Izan Euskaldun) zeritzana, Jean Haritschelhar-ek publikatua. Zer da euskaldun izatea?
Euskaldun izan? Bi ardatz nagusi dauzka galdera horrek: odola eta lurra. Odola aipatzen dudalarik oroitarazten dut familia bakoitzaren historia, arbasoek hasia eta belaunaldiz belaunaldi doana XXI. mende hau arte. Odolak egiten du leinua, euskaldun hasia, euskaldun segitzen duena, euskara izan delarik Xalbador zenak hain ederki deitu zuena «Odolaren mintzoa».
Lurra aipatzen dudalarik da Euskal Herria bere osotasunean. Ez dio bakarrik odolak emaiten norbaiti bere nortasuna, lurrak ere emaiten dio, euskalduna baita Euskal Herrian sortu dena. Kasu horretan nahiago dut hautatu bertze hitz bat, Sabino Arana Goirik sortua: euskotarra. Alabainan, Frantzian sortua dena frantsesa den bezala Euskal Herrian sortua euskotarra da.
Historiak erakusten du Euskal Herritik kanpo joan eta bizi izan direla euskaldunak, Ameriketan Mexikotik hasi eta Hego Amerika kasik guzian Brasil ezezik, Ipar Ameriketan ere eta nahiz Estatu Batuetan, nahiz Kanadan eta mundu zabaleko toki hanitzetan. Ez dut uste ukatzen ahal zaien euskaldun izaitea. Nahiz atzerrian biziz ez dakiten euskararik hala nola Euskal Herrian bertan euskaldun familietan arbasoen hizkuntza baztertua izan delarik, odolak emaiten die euskal nortasuna.
Lurraren kasuan, atzerritik jinikako jendeen haurrek Euskal Herrian sortzen direnak euskotarrak balin badira behar lukete euskara ikasi. Ez balin badute ikasten galtzen dute herriak daukan altxorraren parte bat, bainan segitzen dute euskotar izanez. Halere Hegoaldean nabari da gero eta euskotar haur gehiago gomitatua dela euskararen ikastea eta hala egiten duela, giro politikoa halakoa baita. Iparraldean aldiz, bi kategoriakoak badira. Badira atzerritar izanikan ere, nahi dutena euskal giroan murgildu igortzen dituztelarik haurrak ikastoletan edo B ereduko eskoletan publikoak edo pribatuak. Euskalduntzeko urrats ederra. Bertze batzuk, aldiz, Euskal Herrian bizi dira kanpotiar gisa, kolonia batetan balire bezala. Jende horiei behar zaie galdegin eman diezaietela Euskal Herriari eta euskaldun jendeari merezi duten errespetua.
Jakinik Euskal Herrian bizi direnak euskotarrak direla denek helburu berbera behar dute ukan. Euskotar euskaldun denak, behar du euskara bizirik atxiki, familian, eskolan, kalean, toki guzietan, euskotar ez euskaldunak aldiz, behar ditu euskararen ikasteko baitezpadako urratsak eman eta orduan euskaldundu.
Definizio horrek adierazten ditu nolabait muga etikoak bainan antropologikoki begiratuko bagenu euskaldun izateak aldatu ditu bere koordenadak. Eta aldatuko ditu askoz sakonago aurrera begira. Nola ikusten duzu prozesu horretan, bere garaian Jose Miguel Barandiaranek definitzen zuen euskal gune hori?
Nik zabalago ikusten dut dudarik gabe, bainan denbora berean galdegiten dut honerat etortzen direnek behar dutela ukan errespetu hori, bai Herriari bai eta hizkuntzari. Nik uste dut hortan emeki emeki euskarak ere bere duintasuna ukanen duelarik osoki 100eko 50a iragaiten dugularik. Orduan bai euskarak ukanen duela bere duintasuna, ez dela izanen txokokeria nahi balin baduzu eta orduan, nik uste dut hemen biziko direnek beharko dutela dudarik gabe bi hizkuntzak jakin. Erran nahi baita guk sortzez euskara ukan dugunek baliatu behar dugula nahitaez eta osoki bainan denbora berean ere hemen bizi direnek beharko dutela ikusi geroari buruz, beharko dutela hemengo hizkuntza, hemengoa baita, ikasi.
Adibide bat emanez hartzen dut Belgika; hor dira Neerlandera dakitenek eta frantsesa dakitenek eta Belgikak nahi balin badu iraun beharko dute bai alde batetik frantsezdunek neerlandera ikasi eta neerlandera dakitenek frantsesa ikasi. Hola elgarrekin biziko dira eta neretzat, jakinez ez dela sekulan Euskal Herria izanen hizkuntza batekin bainan bi edo hirurekin eta hortan muga kentzen dut, hiru hizkuntza bait ditugu. Nere ustez, egun batez bai Hegoaldean bizi direnek beharko dutela dudarik gabe bi hizkuntzak, bai euskara eta espainola, jakin eta hemen iparraldean bizi direnek beharko dutela frantsesa eta euskara jakin. Hori baita egiazko bi hizkuntzen arteko jokoa. Erran nahi baita orduan bi hizkuntzak mail berean direla. Hori da emeki emeki edo zuek erraiten duzuen bezala poliki poliki hori erdietsiko.
Nik daukat inpresioa Ipar Euskal Herrian euskara eta, nolabait esatearren, abertzaletasuna ez direla batera joan. Nik uste dut hegoaldean euskaraduna pittin bat abertzaleagoa dela.
Ez osoki!
Bainan zati batean bai, bederen. Hezkuntzak, estatuak berak egiten al du? Edo Hego Euskal Herrian eduki genuen berrogei urteko tunel horrek eman al du konexioa, hemen izaten ez duena?
Nik uste dut, egia erran, arrazoin duzula hortan eta zuek ukan duzue historia bat guk ukan ez duguna. Hiru gerla izan dira bai alde batetik 19. mendean Karlistadak eta gero hortik sortu da dudarik gabe abertzaletasuna eta bukatu da nik deitzen dudan hirugarren karlistadarekin, erran nahi baita gerla zibila.
Beraz, hiru horiek izan dira nahi baduzu pixka bat Madrileren kontra eta aldiz hemen zer gertatu da? gertatu da 19. mendean Frantziak galdu duela bere gerla Alemanen kontra eta orduan sekulan baino gehiago sortu dela frantsez nazionalismoa eta horrekin lehenbiziko gerla galdua, bigarrena 14 eta 18ko arteko gerla hori irabazia, baina orduan Euskaldunak joan dira armadetarat Frantziaren alde, beste batzu joan dira bai hegoalderat eta Ameriketarat eta hirugarrena izan da 1939an iraun duena bospasei urte eta bukatu dena 1945ean. Horrek sortu du giro bat erran nahi baita hemen beti frantses nazionalismoak irabazi duela. Beraz hortan dira diferentziak, zuen artean zuek beti Euskal Herriaren alde eta Madrileren kontra eta hemen, aldiz, Frantziaren alde eta hortan sortzen da desoreka.
Tirano arrotza, alemana?
Hori da gertatu dena. Orai zer gertatzen da? Adiskidetu girela gu Alemanekin eta Europa dela helburu, nahi baduzu. Nahiz emeki emeki eginen den hori ere. Eta nik argi eta garbi aldi bat baino gehiagotan errepikatu dut, ni euskalduna naizela sortzez, frantsesa legez eta europarra ametsez. Europa dut nere helburua ez dakit zenbat urtez oraindik...
Egia da Ipar Euskal Herrian europar sentimentu hori askoz ere errotuagoa dela hegoaldean baino, aipatzen duzun arrazoi horengatik. Eta ez duzu uste hemen Ipar Euskal Herrian herritartasun sentimentu hori piskanaka gorantz doala?
Ni hortaz segur naiz zeren eta guk ukan dugu sekulako beherakada eta egia da hori, eta nik ez dut horren kontra ezer, hori egia baita, baina denbora berean sortu direlarik ikastolak gero. Eta gehiago ikusten dugula euskara onartua dela, nahiz eta gure agintariek, agintari handiek, ez dakiten batere euskararik, bainan onartzen dute, erran nahi baita emeki emeki euskarak hartzen duela bere duintasuna. Eta ikusten dut azken zenbakiek ematen dutena beherekada hori bukatua da, holako ordoki batean izan gara garai batean eta orai pixka bat goiti ari gara. Eta pentsatzen dut, hain zuzen ere, gero ta gehiago goiti ariko garela. Zertako hori?
Zeren eta emeki emeki ikusi baitugu gure joka molde horrekin, erran nahi baita euskarak behar zuela bere tokia. Ikusi dugula besteek onartzen zutela eta orai ikusten dutalarik, eman dezagun, Euskal Kultur Erakundea bere biltzar nagusian emaiten dituela denak euskaraz eta itzulpena egiten dela, eta orduan nahi dutenek aski dute itzulpena hartzea bainan euskaraz egiten da. Ikusten dut ere edozoin inauguraketan euskara delarik hain zuzen beti. Euskal Kultur Erakunde horrekin mintzaldiak egiten direla lehenik euskaraz eta gero frantsesez eta gure agintariek onartzen dutela euskara izan dadin lehen. Nik pentsatzen dut hortan urrats pollita egin dugula. Are gehiago, azken egun hauetan eta hain zuzen urtarrilaren 24an ene omenaldia egin zelarik Bilbon, denbora berean izenpetzen zen hitzarmen bat eta hortan hemengo Euskararen Ofizio Publikoak, eta ofiziala da hortan sartzen direla Estadua Akitania Kontseilu Orokorra gehi hemengo herrien sindikata denek onartu dutela Euskaltzaindia dela aholkularia Euskararen zeretan. Hori, nere ustez, urrats handi bat da ere denbora berean. Nik uste dut giroa aldatzen ari dela emeki emeki; ez dut uste iraultzarik beharko den, nik nahiago dut urratsez urrats ibili eta hori izan da nere bizian egin dudana, beti urratsez urrats joan eta egun batez hori azkenean lortuko da.
Ziur aski, hegoaldetik datorkeen indar apurrak ere bere ukitu ona egingo du, uste baitut iparraldekoak behar duela halako oinarri bat...
Ez da apurra izan hegoaldetik jin den laguntza. Nik uste dut hortan badirela gauza batzu erraiteko eta hemen azpimarratu nahi dut Josemari Muñoak egin duen lana. Harekin egona naiz ez dakit zenbat urtez Uztaritzen, hain zuzen Euskal kultur Erakundearekin, eta badakit zer lan egin duen hor. Hortan ikusten da zinez gizon argia izan dela, zabala ere, bainan denbora berean erakutsiz euskarak behar zuela bere tokia. Eta nola ez aipa, biziki maite baitut, Miren Azkarateren jokabidea ere. Zeren eta orai hor ere hitzarmenak sinatu dira, bai Ofizio Publikoarekin eta bai Kultura Sailarekin eta noiz nahi ikusten dugu hemen etortzen dela Miren, eta harremanak badirela ez bakarrik Euskaltzaindiarekin bainan Gobernuarekin ere; ez pentsa garai batean izaiten ahal zirela harreman batzu Eusko Jaurlaritzarekin; orai normalki egiten direlarik horiek. Hor ere bada urrats handi bat.
Dudarik gabe, izan ere oraindik gogoratzen ari gara bere garaian Ardanza lehendakariaren eta Bayrou Kontseilu Orokorreko lehendakariaren arteko elkarrizketak. Hego Euskal Herria Marte balitz bezala, oso urruti ikusten baitzuen Bayrouk. Zorionez, gutxika gutxika bi sentsibilitateak hurbiltzen ari direla dirudi...
Nahi nuke ere Bayrou-ren jokamoldea aztertu pixka bat eta erran nezake alde batetik Bayrou biarnesa dela eta biarnera badakiela. Erran nahi baita gutaz hurbil dagoela, Hezkuntza ministro zelarik Bayrou-k onartu zituela ikastolak. Seaskarekin egin zuen konpon bide bat eta hori ez dugu ahantzi behar. Denbora berean ere, nahi nuke erran egun batez Bayrou izendatua izan zelarik Kontseilu orokorreko buru, harekin harremanetan sartu nintzela eta hemen Baionan ukan zuela bilera bat Bayrourekin Euskaltzaindiaren zuzendaritzak. Eta hor esplikatu nion zer zen Euskaltzaindia, zertan ari ginen, zer zen gure ikus moldea eta egun hartan, 1992a zen, gomitatu gintuen Pauerat. Euskaltzaindiak egin zuen bilera bat Pauen, lehenik gutartean ohikoa, gero idekia eta hortan Bayrou zela ongietorri emaile nik erantzun nion eta erantzun nion bai euskaraz lehenik, frantsesez gero, espainolez gero, hor baizen ere Nafarroatik jinikako Hezkuntza Sailburua Allik igorria, eta hor ziren ere Ardanza jauna, Eli Galdos Gipuzkoako diputatu nagusia, Jose Alberto Pradera Bizkaiko diputatu nagusia eta Ansolak igorri zuen norbait Arabatik. Erran nahi baita egun hartan, 1993ko uztailaren 30ean, zazpiak bat hor egin zela Pauen, Nafarroako Parlamentuan, hala deitzen baitute. Beraz hor ere urrats bat izan da eta gero badakit Euskaltzaindiak ukan zuela onura publikoa 1995ean bi gizonei esker, horiek ziren Bayrou Hezkuntza ministroa eta Lamasoure, Europako ministroa. Biek lortu zuten Pascuarenganik onura publikoa Euskaltzaindiarentzat. Erran nahi baita mintzatzen zarelarik euskara ez dakitenek jende batzuekin eta ikusten dutelarik zertaz ari garen nola jokatzen garen, erran nahi baita zuzenki eta ez azpiz, orduan heiek ere ulertzen dute nor garen.
Nire iritzia da, Euskaltzaindiak ere begi handiz jokatu zuela Haritschelhar izendatu zuenean euskaltzainburu, euskarari sekulako mesedea egin diolako izendapen horrek. Eta ez bakarrik Haritschelharek euskararen inguruan lan bikaina egin duelako baizik eta zubi lanak ere egin dituelako, bi aldeetara. Orain planteatzen ari zarena diplomatiko baten lana da. Auskalo zer gertatuko zatekeen Haritschelhar bat izan beharrean, adibidez, arabar bat izan bazen presidentea, Ipar Euskal Herriarekiko sentsibilitate gutxiagorekin...
Hor gertatu dena da Villasantek istripu bat ukan zuelarik mendian. Ikusi zuen behar zuela utzi kargua eta egun batez aipatu zidan behar bada ni Euskaltzain buru izaten ahal nintzela eta berehala erran nion hea uste zuen posible zela. Onartua izanen naiz? Eta berak erran zidan orduan ikusiko zuela hori eta bizpahiru hilabeteren buruan etorri zitzaidan erranez baietz, segurki onartua izanen nintzela benetan. Orduan egin zen aldaketa eta oroit naiz aldaketa hori egin zelarik, hain zuzen Bizkaiko Aldundian, hor zela Ardanza eta haren aintzinean egin zela hori. Oroi naiz ere, Krutwig-ek erran zidala orduan: “zer gertatu da egun? Nolaz ez da sekulan holakorik egin?” eta nik erantzun nion: “bainan Krutwig, gauzak aldatuak dira ez dira berdin, orai beste egoera batetarat joana gara eta nik uste dut hori guretzat interesgarria dela”. Orduan hamasei urtez izan naiz Euskaltzainburu. Denbora berean ere erranen dut Frantzian ere Jack Langek orduko Kultura ministroak igorri zidala gutun bat zorionak emanez. Ez da gutti! Hori etxean daukat eta lehen aldikotz aipatzen dut eta ikusten dut ere gauza horiek ere behar direla erran. Erran nuen kargu aldaketa hortan jadanik Euskaltzaindia sartua zela lan sakonetan eta guk dudarik gabe segitu beharko genituela eta hola egin da.
Zuk aipatu dituzu zure ibilbide horretan izandako kontaktuak eta ni lekukoa naiz, adibidez, Eusko Ikaskuntzak 2005an Manuel Lekuona Saria eman zizuenean Baigorrin, zure sort herrian, hara agertutako jende andana eta iritzi politiko guztietako politikoak. Horek esan nahi du ondo hezi dituzula harremanak, diplomazia ondo jorratu duzula. Euskarak eta Euskal Herriak diplomatikoak behar ditu, ezta?
Hain zuzen, oroit naiz Baigorrin egin zelarik delako ekintza hori etorri zirela Joxe Juan Gonzalez de Txabarri eta bai ere Lasserre. Erran nahi baita Gipuzkoako burua eta Pyrenees Atlantikako burua. Biak hor ziren eta neretzat hori izan da pixka bat estonagarri ez bainuen pentsatzen emanen zidatela holako ohorea. Nik uste dut onartua naizela, bai alde batetik eta beste aldetik. Bai, noski! Euskarak diplomatikoak behar ditu.
Esan diguzu nola egokitu zitzaizun Euskaltzaindiarren buru izatea. Niretzat miresgarria izan da zure lana, oreka bati eustea jakin izan duzu. Baina nahi nuke jakin zeintzuk izan diren zure ustez unerik onenak eta latzenak...
Garai batean sinatu ginuelarik 1989ko hitzarmena hiru diputazioekin eta Nafarroko Gobernuarekin, hor denek aitortzen zuten Euskaltzaindia zerbait zela euskarari buruz, behar zela lagundu. Hori izan da nahi baduzu goxoa. Bainan gero etorri dira garai latz batzu ere eta bereziki diruaren aldetik. Gu sartuak ginen lan sakon batzuetan eta lan sakon horiek denbora galdegiten dute eta nik uste dut behar bada jende batzuk pentsatu dutela ez ginela behar den bezala lanean ari eta orduan murriztu laguntzak. Bainan emeki emeki konturatu dira guk eginikako lanak zinez lan sakonak zirela.
Hartzen dituzularik orokorreko hiztegiaren hamasei liburuak, ikusten duzu ez dela egunetik bertzera egiten lan hori. Ikusten dituzularik Atlas-eko inkesten emaitzak, argi dago biltzen dituela Euskaltzaindiak bere ikertzaileen bitartez, alde batetik euskara idatzia bost mendez eta euskara mintzatua, orotara altxor paregabekoa. Hala nola Frantzian baden «Le trésor de la langue française», Euskaltzaindiak ere egun batez beharko du bildu «Euskararen altxorra» deituko den hiztegian euskara idatzia eta euskara mintzatua zazpi probintzietan euskalki guziekin.
Garai latza ere Nafarroaren jokamoldearekin, Nafarroak hautsi zuelarik 1989-an sinatu zuen hitzarmena, ez baitzuen harremanik nahi Euskal Autonomia Erkidegoarekin. Berriz harremanetan sartu ginen Nafarroarekin bainan haustura hori ene gogoan daukat oroitzapen ilun gisa.
Gero oroitzapen goxoa enetzat euskaltzainburu izendatu nindutelarik eta ere joan ginelarik Madrilera errege-erreginaren jauregian, pentsatuz Iparraldeko bat mintzatuko zela haien aitzinean, argi eta garbi naukala ene euskaltzain kideek idatzi behar zutela, nihaurek galdeginik, han emanen nuen mintzaldia. Denekin mintzatuz erakusten du Euskaltzaindiak euskararen zaintzea eta bultzatzea dela bere politika bakarra.
Harrituta egongo zen erregea ikusita Frantziako herritar batek egiten zuela euskararen defentsa. Hark pentsatuko zuen, ziur aski, euskara bakar bakarrik espainiar estatuko altxorra zela...
Ez dakit, nahi nuke erran ere ekintza bukatu zelarik erregeak erran ziela hor ziren kazetariei nahi zuela gurekin segitu eta joan zitela. Orduan oroit naiz, erreginak galdegin zidala zertan zen Euskara Frantzian. Erantzun nion eta bukatzean, agurtu nuen erregina lehenik eta gero erregeak erran zidan eskerrik asko. Bederen hori bazakien.
Lehen esan duzu Euskaltzaindiak politika ez duela egin behar?
Bakoitzak bere lana: politikariek egin dezatela politika, euskaltzainek herritar gisa nahi balin badute, Euskaltzaindiak aldiz ez du politikan sartzerik, badu bertzerik egiteko. Hola denek onartzen dute. Adibidez Bizkaiko Foru Aldundiak eman zigularik Plaza Barriko egoitza diru asko xahutu zuen, barneko apailuak Eusko Jaurlaritza, Nafarroako gobernua eta bi bertze Foru Aldundien laguntzarekin. 1991-an egin zelarik inaugurazioa, zinez egun zoragarria izan zen agintari guziak hor zirelakotz Ardantza, Alli, bi gobernu buruak eta hiru diputatu nagusiak.
Egia da agintari bat kargutan sartzen delarik Euskaltzaindiak egiten diola jendetasunezko bisita, edozein koloretakoa izan dadin karguduna. Hala jokatu da bi gobernu buruekin, diputatu nagusiekin, hiri handietako alkateekin, Bayrou-rekin ere. Denekin harreman onak ukan ditut, ongi hartua izana naiz ez bakarrik Hegoaldean eta Iparaldean, bainan ere Madrilen, Bartzelonan, Valentzian...
Gauza bera gertatzen zaio oraiko euskaltzainburuari, hala nola Baionan ordezkaritza berria estrenatu delarik edo Senpereko «Herri urrats»-ean dagolarik. Euskaltainburua da eta euskaldunarentzat, euskaltzalearentzat berdin zaio izan dadin Hegoaldekoa edo Iparraldekoa. Euskaltzainburua da.
Jean Haritschelhar: gizon euskaltzalea, politikoa, hizkuntzalaria. Bordeleko Unibertsitateko irakasle emeritu bezala nola ikusten duzu Ipar Euskal Herriko unibertsitari egoera? Noizko unibertsitate propioa?
Ez dakit noiz izanen den, bainan egun batez izanen dela seguru naiz. Denek erraiten didate baikorra naizela, esperantzaz betea naizela. Bainan hortan ere behar da urratsez urrats jokatu eta erranen dizut zer gertatu den. Garai batean pentsatu ginuen behar zirela gauzak behar den bezala ereman. Erran nahi baita euskara bigarren hizkuntza gisa zela, bai Bordelen eta bai Pauen, ez zela beste hizkuntzen mailan eta gure ametsa euskara izan zadin lehen mailean. Lehen urratsa izan zen UEU sortzea (hemen sortua baita, frankismo garaian, orduan gu ginela askatasunaren sinboloa) Xarriton eta beste batzuk sortu ginuen Udako Euskal Unibertsitatea, bainan ez nola nahikoa, erran nahi baita ukan nuela Bordeleko Errektorearenganik baimena hori Donibane Lohizuneko Maurice Ravel lizeoan egitea. Erran nahi baita toki ofizial batean, eta hala egin zen hiru urtez. Gero leku eskasez joan ginen Uztaritzeko Landagoien etxe hortarat eta hor lau urte egon ginen eta gero pasatu ginen Hegoalderat. Gu izan gira sortzaile eta denbora berean erabaki ginuen euskaraz emanen zirela klase guziak.
Gero etorri da bertze garai bat, Mitterrand izendatua izan zelarik Frantziako presidenta. Bigarren urratsa eman ginuen orduan, talde bat sortu baiginuen anartean xede batekin: euskal istudioak sortu Baionan unibertsitateak zuen eremuan. Bordeleko unibertsitateak sortu zituen Perez orduko presidentaren baimena lorturik. Bordele II unibertsitateak ere bere baimena eman zuen, Pauekoak, aldiz, ez. Hori azpimarratzen dut ez baititut ahantziak Paueko ordezkariekin ukan ditudan gatazkak.
Halere erran behar dut Baionako fakultateko buru zena orduan, nahiz Paueko unibertsitateko erakasle izan, ideki zizkigula ateak, baliatzen ahal ginuela ere administrazioko ahalbideak. Estrena egunean 1981-eko urrian, mintzatu ziren Henri Grenet Baionako auzapeza, Lavrof jauna Bordele II-ko presidenta, Perez Bordele III-koa eta gure taldearen buru zen Julian de Ajuriagerra Collège de France-eko erakasle ohia. Emaiten ginituen diplomak unibertsitateko diplomak ziren, lau UV (unité de valeur) eta zertifikata hirugarren urtean. Estudio horiek kudeatu ditut 1981-tik 1986-arte, urte hartan joan bainaiz erretretara. Harriturik egon nintzan 129 ikasle etorri baitziren lehenbiziko urtean, zenbaki horrek salatzen zuela bazela holako egitura baten beharra.
Hirugarren urratsa eman da geroxago. Anartean legundu ziren Bordele III eta Paue-ko unibersitateen arteko harremanak eta, hain zuzen 1985-1986 ikasurtean hitzarmen bat izenpetu zen onartuz bi unibertsitateko erakasleek emanen zituztela klaseak eta bi unibertsitateen sigiluekin emanen zirela diplomak. Bi urteren buruan, Mitterrand-ek berriz irabazi zuelarik, Jospin Hezkuntza ministroak onartu zituen euskarazko diploma ofizialak, DEUG, lizentziatura, masterra eta ere irakasle izateko oposizioak. Orduan gure ametsa egiaztatua izan zen. Euskara, bertze hizkuntza guzien artean sartu zen, lehen hizkuntza gisa, bertze hizkuntzek zituzten diploma berekin. Geroztik Baionako fakultatean moldatzen dira euskaraz lehen eta bigarren maileko irakasleak, lehen aldikotz egiten zela Frantzian.
Denbora berean, 1983-an oroit balin banaiz, sortu nuen Bordelen Iker talde bat, Pariseko C.N.R.S.-arekin lotua. Hiruzpalau ikerle ginen orduan. Ni joanez gero Orpustan-ek hartu zuen ene segida, gero Beñat Oyharzabal-ek eta orai Rikardo Etxepare-k. Erakunde horretan bi unibertsitateak (Bordele eta Paue) sartuak dira. Iker deitzen da orain hogei ikerle biltzen dituen taldea, Orpustan-en garaian sortu zelarik agerkari berri bat «Lapurdum» deitua. Ikus daiteke mende laurden batek eman diren urratsak unibertsitate mailan.
Baionak unibertsitate proprioa, hori bertzerik da, gobernuak sortzen baititu unibertsitateak eta Paue beti kontra jokatuko dela, ez baitu bipildua izan nahi. Departamendua eta unibertsitatea elgarrekin doaz.
Itxaropentsu! Alkate ere izan zara, zure afiliazio politikoa sozialista da...
Ni ez, sekulan! Ez, ez, nik Mitterranden alde bozkatu dutala, hori argi eta garbi dago ez banuen onartzen ez Chirac ez Giscard d’Estaing eta horiek guziak, bainan afiliatua ez naiz sekulan izan.
Barka! Dena den baduzu halako perspektiba, aseptikoa. Nola ikusten duzu Ipar Euskal Herriko egoera politikoaFrantziari begira?
Iparraldean frantses alderdi politikoek gehiengoa badute, erran nahi baita UMP aldekoak, zentristek eta sozialistek biltzen dituztela hautetsi guziak. Bainan emeki emeki abertzaleek ere beren tokia hartzen dute. Nere kontseilari orokorra, Baigorrin bozkatzen baitut, abertzalea da, Jean Michel Galant1, eta berriz orai aurkezten da. Ikusten da ere abertzale batzu sartu direla beste alderdiekin ez dutela osoki oposizioa egiten; sartu dira Biarritzen eta hor Jakes Abeberry-k erakutsi du abertzaleek ere bazakitela behar den bezala gauzak eramaiten eta zabalki. Hortan nik uste dut izan dela lehenbiziko mezua; gero emeki emeki ikusten da abertzale batzu alkate izan direla. Hartzen dut etsenplu bat: Hiriburun Alain Iriart denek badakite abertzalea dela, bainan ez dakit orai zer gertatuko den Hiriburun. Herriko bozetan orai arte ez da nihor ere aurkeztu haren kontra; horrek erran nahi du behar den bezala eramaiten dituela gauzak eta aurkezten da ere Kontseilu Orokorrean. Batzuk diote utzi duela bere abertzaletasuna bazterrean. Hori da estrategia, besterik ez. Nik badakit abertzalea dela ta abertzale bezala jokatuko dela. Erran nahi baita irabazten badu Hiriburun eta pentsatzen dut baietz eta Jean Michel Galant-ek irabaz baleza Baigorrin, bi abertzale izanen direla. Emeki emeki abertzale sartzen dira herri bakoitzean eta nik uste hori beharrezkoa dela. Alabainan gehiengoan zaudelarik zerbait egin dezakezu. Oposizioan zaudelarik idealki ez duzu ezer egiten. Hor ere, urratsez urrats, emeki emeki, behar da herriko kontseiluetan sartu, dudarik gabe. Hor erakutsi abertzaletasuna agertzen duen jokamolde bat euskarari buruz edo beste gai batzuri buruz ere. Abertzaleek ideiak badituzte eta argi eta garbi dago orai emeki emeki abertzaletasunak bere bidea egiten duela Iparraldean ere.
Pentsa dezagun 1895an Arana Goiri anaiek sortu zutelarik PNV, zonbat denbora pasatu den? 1917a arte orduan ukan zutelarik gehiengoa Bizkaiko Foru Aldundian, erran nahi baita 20 urte edo zerbait holako. Ez dira gauzak egunetik bertzerat egiten. Aldaketak bere garaia behar du eta Mitterrand-ek erraiten zuen bezala behar zaio denborari eman denbora.
Denborak ba al du euskal departamenduaren gaineko ametsak?
Berrikitan Attali jaunaren pean bildu den batzorde batek bertze proposamenen artean proposatu du kentzea departumenduak. Horrekin, dudarik gabe, adios erranen ahal diogu euskal departamenduari. Bainan proposamen horren kontrako oihuak entzunik Sarkozy-k jakin arazi du berehala ez zuela hunkiko departamendua. Departamenduek iraunen dute, beraz, bainan ez dut uste frantses gobernuak erabakiko duen oraino departamendua zatitzea.
Erran behar da zatitzearen kontra direla hautetsi nagusiak, diputatu, senadore, Baiona, Miarritze, Angeluko auzapezak eta nola ez Donibane Lohizuneko auzapez izana eta orain frantses gobernuko barne ministro dena. Egia da, halere, badirela Frantzian ttipiagoak diren departamenduak, bai eremuz, bai biztanlez, orotara hogeita hamar bat. Bainan euskaldunez mesfidatzen dira frantses agintariak, beldur baitura bil diten egun batez Hegoaldea ea Iparraldea. Jadanik erran dudan bezala departamendua eta unibertsitatea elgarrekin doaz eta gehi genezake Laborantza ganbara eta euskararen ofizialtasuna. Frantziak, giza eskubideen herriak, bainan denbora berean osoki jakobinoa, ez du berehalakoan holakorik onartuko. Egun batez beharbada. Bainan noiz?
Eta Euskal Herri osoari begira nola ikusten duzu?
Erran dutalarik europarra naizela ametsez, pentsatzen dut egun batez Europa Federal bat izanen dela. Ez gara bidean eta orai onartuko den Lisboako hitzarmen hori ez du horrek bidean emaiten, bainan nik uste dut egun batez beharko duela Europak erakutsi bat dela. 27 gara eta behar bada urte zenbaiten buruan 30 izanen gara, bainan beharko dira gauzak pixka bat legundu denen artean.
Egun batez, nahita ez, Europa Federal bat izanen da. Noiz hori ez dakit? Bainan Europa Federal hortan beharbada Euskal Herri oso bat ager daiteke! Eskualde gisa nork daki? Ez dut beste ametsik ikusten.
Eta Baionako euskal museoaren zuzendari ohi bezala, ez duzu inondik ere ikusi nahi izango Ipar Euskal Herria, museoko pieza bat bezala...
Ez! Hor nahi nuke pixka bat kanbiatu ikuspegi bat. Museoa ez da gauza hila. Museoa bizi da eta museoaren ondoan badira indar batzu, hala nola Euskal museoaren adixkideak eta horiek ere badute beren garrantzia. Museoa da altxor bat eta altxor hori beharrezkoa du Euskal Herriak. Altxor hortarik jalgitzen baitira ikerketak. Hartzen dut nere garaiko egoera; berriz sortu dut le Bulletin du Musée Basque eta hortan agertu dira ez dakit zenbat eta zenbat ikerketa mota unibertsitarioek eginak. Hortan ikusten da ez dela bakarrik erakuts toki bat bainan denbora berean ere erakuts toki horrek sortzen dituela ikerketak eta hor dagoela bizia. Orduan Euskal Herrian, Iparraldea ez da sekulan museoko pieza bat izanen; bistan dena erakusten du zer zen garai batean Euskal Herria, bainan garai hori iragana baita, sarrarazten dira beste gauza batzu eta hortan ikusten da ere nola aldatzen ari den Euskal Herria.
Nik uste dut museo batean hori erakutsi behar dela. Hortan nihaur ere hala jokatu naiz zer aldaketa mota ezagutu dugun azken 50 urte hauetan eta nola museo batek behar duen hori ere agertu.
Bukatzera noa, bainan Jean Haritschelhar jaun handiari eta polifazetakoari –museoko zuzendari, unibertsateko irakasle, euskaltzain, alkate– zenbat geratzen zaio ikusteko Euskal Herrian?
Gero ta gehiago euskarak har dezan indarra, gero ta gehiago onartua izan dadin, errespetatua, gero ta gehiago transmisioa egin dadin. Ikastoletan izan diren haurrak euskaraz ari izan dira, euskaraz egin dituzte estudioak eta horiek egun batez aitama bilakatuko dira. Pentsatzen dut denbora berean nahiko dutela transmisioa egin eta heien haurrek euskara jakingo dutela eta emeki emeki hola gauzak aldatuko direla. Erran nahi baita geroari buruz ikusiz zer lan oparia egin duten ikastolek, ikusiz ere azkenean bai Eskola Publikoetan eta Eskola pribatuetan B eredua suztatzen dutela, nik uste dut bide onean girela.
Hasi da 1969an sortu direlarik ikastolak Iparraldean, orai beren ofizialtasuna badutela beste eskolek bezala. Nere illobatxoak hortik pasatu dira ere eta pentsatzen dut hor zinez iraultza bat izan dela. Ez egunetik biharrerat egiten dena; ez ez, iraultza sakona, polliki polliki aldatzen direla gauzak. Nik hortan badut nere fedea eta ikusten dut Iparralde bat osoki aldatua. Zendako ez, ikastolek berek ofizialtasuna ukan duten bezala, Laborantza Ganbarak ez du ukanen. Egina da gure laborarien laguntzeko beste laborantza mota baten sortzeko. Euskal Herriak horren beharra dauka eta hor pentsatzen dut gauzak aitzinatzen ari direla hemendik 12 urteren buruan, 2020ean gauzak osoki aldatuak izanen direla.
Euskaldunak ez dira lehen zen bezala, neskak sehi Baionan, Bordelen edo Parisen eta mutikoak Ameriketara, Parisera edo Bordelera, hemen ez baitzen lanik, bainan orai neskak sartzen dira unibertsitatean, beren estudioak egiten dituztela; gero ta gehiago Euskalduna ez da bere zokoan bizi den gizon bat bere laborantzarekin; ez orai gure laborariek bereziki, batxilergoa badute, beraz gaur gauzak eramaiten dituzte beste manera batez eta hori da azken berrogei urteetan edo berrogeita hamar urteetan egin den aldaketa nagusia. Hortan biharko EuskaI Herria ez da atzokoa bezala izanen, biharko Iparraldeak erakutsiko du gai dela zerbaiten egiteko eta gauzen behar den bezala kudeatzeko...
Baionara etorri garenean konturatu gara Biriatun desagertzen ari direla mugako txabola horiek. Baina inoiz desagertuko al dira gure baitan dauden mugak,Ipar eta Hego Euskal Herriari dagokienez?
Pentsatzen dut estadoen artean muga bat desagertzen ahal dela bainan jendeek beren muga hor daukate beren buruan. Halere, ikusiz zenbat hegoaldeko jende bizi den Hendaian, pentsatzen dut giroa alda daitekela, erran nahi baita emeki emeki Hego aldekoek hobeki ezagutzen dutela Iparraldea, hala nola Iparraldekoek hobeki ezagutzen duten hegoaldea. Bukatua da XIX. mendeko garaia, erran nahi baita bakoitzak bere ibarrean biziz eta handik sekulan ez jalgiz.
Anedoktxo bat dut hortarako: banuen lagun bat Baigorriko eskolan, Belexin bizi zena eta Belexi da mendian den auzo bat; jiten zen beraz eskolarat Baigorrirat eta berriz joaiten etxerat eta 1942an, Alemanek gazteak bildu zituzten; lehenik lanean ari ziren Baigorriko harrobi batean eta gero STO (Service du Travail Obligatoire) behar zuten Alemaniara joan. Zer egin zuten Baigorriko gazte horiek? Gehienek dudarik gabe muga pasatu zuten, egiazko muga, Erratzun, eta Elizondon ta gero joan ziren Miranda de Ebro hartara eta gero hortik joan ziren Marokorat. Orduan abilki jokatu zen Franco, zeren eta Espainia neutro izanez ez zuen sekulan utzi behar harat joaitea jendea. Han armadan sartu zen, hain zuzen atxeman baitzuten Baigorriar batzuk, han zen Baigorriar bat Minjonet komandanta, gero Baigorriko alkate izanen zena nere aitzinean, kolonel gisa bukatu zuela gerla eta bigarren DB delakoan sartu ziren. Joan ziren Marrakechetik Londresera, sartu ziren Frantzian ekainaren 1944an eta libratu zuten Parise eta hortik libratu zuten Estrasburgo eta hortik joan ziren Hitleren zoko hartarat. Permizionez jin zen mutiko hori berriz etxera. Jin zen trenez eta Baionako geltokian jalgi zelarik ikusi zuen Katedrala, Aturri ibaia eta erran zuen: zoin ederra den Baiona! Lehen aldikotz Baionara joaiten zela! Horrek erran nahi du, Baigorritik Baionara joaiteko ainitzek ez zutela parada hori ukan. Hala zen 1939-1940an, bakoitza bizi zen bere tokian. Ezagutzen zituen beste herriko jendeak, behar bada Baigorritik joaiten ziren Garazira merkatu egunetan. Orai aski duzu beribila hartzea Maulen eta bi ordu eta erdiz Bilbon zira. Harreman gehiago bada Hegoalde eta Iparraldekoen artean. Beraz ikusten duzu ere gauzak ez direla batere lehen bezala, giroa osoki aldatu dela.
Erabat itxaropentsu ikusten zaitut eta benetan urte askotarako horrela jarrai dezazula...
Bai, erraiten didate baikorregi naizela, horrek ez du erran nahi ez dituztala gauzak diren bezala ikusten, bainan ikusten dut ere ibilbide berri bat. Ni berriz etorri naiz 1962an Euskal Herrira; Euskal Herritik urrun bizi nintzen bai Parisen eta Agenen; etorri nintzen Euskal Erakustokirat eta badu orai 46 urte hemen bizi naizela; nere orduko oroitzapenak hor ditut eta oraikoak ere eta ikusten dut zer zen lehen eta zer den orai, zer aldaketa handia ezagutu duen Iparraldeak.
Bainan ezagutzen zenuen Baiona, ezta?
Nik ezagutzen nuen Baiona, baigorriarra nintzen arren.
Barkatu, ez dizut ongi aditu: baigorriegi edo baikorregi esan duzu? Baigorriarra naiz eta baikorra. Jean Haritschelhar Duhalde (Baigorri, 1923) Jean Haritschelhar Duhalde Baigorrin jaio zen 1923ko maiatzaren 13an. Lehen ikasketak bertako eskola publikoan egin zituen. Ondoren, Baiona, Mont-de-Marsanen eta Tolosan ikasi zuen. Letretan doktore da Sorbonne-Parisen, tesiok aurkeztu zituelarik: “Le poète Pierre Topet-Echahun” eta “L’ouevre poètique de Pierre Topet-Etxhaun”, 1969an. Arlo profesionalean, irakasle izana da, 1952tik 1959ra Ageneko lizeoan eta 1962tik 1986ra Bordeleko Unibertsitatean, Euskal Hizkuntza eta Literaturako katedradun. 1962an Baionako Euskal Museoko buru izendatu zuten eta berpiztu zuen gerla aitzinean Boissel komandanteak, Erakustokiaren sortzaileak, argitaratzen zuen aldizkaria, Bulletin du Musée Basque deitua, baina 1943 isildua. 1949ko abenduaren 19an Colette Neveu anderearekin ezkondu zen. Boulogne-sur-Seineko hirian eta Gaskoiniako Agen hirian bizi izan ziren seme-alabekin. 1962an ere, Euskaltzaindiak euskaltzain oso hautatu zuen. 1966. urtetik 1988ra bitartean euskaltzainburu orde izan zen eta 1989an izendatu zuten euskaltzainburu, Luis Villasanteren lekuan 2004. urte arte. 1971tik 1980ra bitartean Baigorri bere herriaren alkate izan zen. 1988an Euskal Herriko Unibertsitateak “Doktor Honoris Causa” izendatu zuen eta 2004. urtean Eusko Ikaskuntzak Manuel Lekuona Saria eman zion Jean Haritschelhar Duhalderi. 1 Elkarrizketa burutu ondoren izandako hauteskundeetan ez zen Galant aukeratua izan.
